'Hoop is een prachtig aanknopingspunt voor een gesprek'

Is er nog hoop voor iemand die weet dat hij zal sterven? Volgens Erik Olsman, universitair hoofddocent Geestelijke Verzorging bij de Protestantse Theologische Universiteit Amsterdam en Groningen, is dat zeker het geval. Mits je breder kijkt dan de hoop op genezing, die er in de palliatieve fase strikt genomen niet meer is. Voor zijn promotieonderzoek interviewde hij zorgverleners, patiënten en naasten. Olsman: ‘Ik onderscheid 3 perspectieven op hoop. Allereerst het realistische perspectief: is iemands hoop – bijvoorbeeld de kerst nog halen – reëel? Als tweede heb je het functionele perspectief, ofwel de hoop die iemand helpt om overeind te blijven. Die kun je voeden: laten we hopen dat u inderdaad nog samen kerst kunt vieren! Het derde perspectief is het verhalende: wat is de betekenis van hoop voor de patiënt? Wat zegt iemands hoop over de dingen die wezenlijk voor hem zijn? Of waar hij bang voor is?’

In de medische behandeling overheerst vaak het realistische perspectief. Je wilt geen valse hoop wekken, dus kun je de patiënt maar beter eerlijk vertellen hoe het ervoor staat. Veel patiënten vinden die eerlijkheid zelf ook prettig, maar dat betekent nog niet dat het thema ‘hoop’ daarmee afgehandeld is. In tegendeel, vindt Olsman. Het gaat om een samenspel van de perspectieven, en vooral het derde geeft veel aanknopingspunten voor het goede gesprek in de palliatieve fase. Overigens kan dat soms zonder het woord ‘hoop’ te gebruiken. Olsman: ‘Je kunt ook vragen stellen als: waar put u kracht uit? Waar kijkt u naar uit? Het zijn mooie aanknopingspunten om over de toekomst te praten, inclusief de dingen waar iemand als een berg tegenop ziet. Door daarop door te gaan, kom je erachter waar iemands angst vooral zit. En wat de ander graag nog wil en wat niet.’

In zijn onderwijs aan studenten geneeskunde en aankomend artsen – maar ook in nascholingen of bijvoorbeeld cursussen voor vrijwilligers – snijdt hij het thema altijd aan. Volgens Olsman is het zinvol om als zorgverlener zicht te hebben op je eigen ‘dominante perspectief’ op hoop. En dat je met anderen bespreekt wat je ermee kunt in het contact met je patiënt. Olsman: ‘In casuïstiekbesprekingen beginnen zorgverleners er vaak zelf over. Dan blijkt ook hoe belangrijk het is oog te hebben voor wat je eigen hoop met jou doet. Ik herinner me een verhaal van een arts die helemaal van slag was toen een jonge kankerpatiënt, met wie het goed leek te gaan, toch uitzaaiingen had. Of van een ander die zich realiseerde dat hij vanuit zijn eigen hoop té lang was doorgegaan met behandelen.’

Olsman merkt dat het niet altijd vanzelfsprekend is om ook je eigen hoop ter sprake te brengen. Je bent er voor de patiënt en het zou ‘niet professioneel’ zijn je behandeling mede door je eigen hoop te laten sturen. ‘Maar je neemt jezelf tóch mee, en dan kun je dat maar beter op een bewuste manier doen. Bovendien geeft het je ook aanknopingspunten voor het gesprek met een patiënt. Het kan heel goed werken als je vraagt: mag ik u eens vertellen wat ík hoop?’

1. Schiet niet meteen in een kramp als iemand iets hoopt wat misschien niet ‘realistisch’ is. Probeer te achterhalen wat het voor iemand betekent; wat is het verhaal achter iemands hoop?
2. Kijk als zorgverlener steeds ook naar wat je zelf hoopt. En overweeg of je daar iets mee kunt in het gesprek met de patiënt en diens naasten.
3. Zeker bij patiënten die langdurig in de palliatieve fase zitten – bijvoorbeeld bij ernstige COPD – is het thema hoop een goede kapstok om over kwaliteit van leven te praten. Gebruik het om te praten over wat wezenlijk is in iemands leven. En om samen te kiezen voor de behandeling die daarbij past.