Sensitief voor zingeving in het sociaal domein

'Kunnen we een samenwerkingstraject opzetten om de ondersteuning bij zingeving te verbeteren?' Met die vraag klopte een welzijnswerker uit Meppel 3 jaar geleden aan bij Franka Bakker, associate lector van het lectoraat Goed Leven met Dementie van Hogeschool Windesheim. Bakker: 'Ze merkte dat ouderen soms levensvragen hadden, waar ze niet goed op in kon gaan. Ook haar collega’s liepen daar tegenaan.'

Bakker besloot in kaart te brengen of die handelingsverlegenheid ook bij andere welzijnsorganisaties speelt. En dit blijkt inderdaad het geval. 'Professionals en vrijwilligers in het sociaal domein krijgen steeds vaker te maken met zingevingsvragen van thuiswonende ouderen. Het is nog een zoektocht hoe ze daarmee om moeten gaan’, vertelt ze. ‘Sommigen vinden het moeilijk om signalen te herkennen. Anderen vangen signalen wel op, maar weten niet hoe ze er een vervolg aan kunnen geven.’

Aan het door ons gesubsidieerde actieonderzoek ZINSITIEF, dat in 2020 startte en in juni 2022 gaat afronden, namen welzijnsorganisaties, Centra voor Levensvragen, ouderen, vrijwilligers, studenten en onderzoekers uit Gelderland, Overijssel en Drenthe deel. Ze vormden 4 lokale werkgroepen, in Nijmegen, Dalfsen, Zwolle en Meppel. Hoe kunnen geestelijk verzorgers, sociaal werkers en vrijwilligers in het sociaal domein samen werken aan herkenning en ondersteuning van zingeving bij thuiswonende ouderen?, was de vraag die iedere werkgroep probeerde te beantwoorden. Ze kwamen maandelijks bij elkaar: om elkaar te leren kennen, kennis uit te wisselen en nieuwe werkwijzen en samenwerkingsmogelijkheden te testen. Ondertussen verzamelden ze in hun eigen achterban informatie over de behoefte aan ondersteuning bij levensvragen.

Welzijnswerkers zijn goed in contact leggen met ouderen. Regelmatig zijn zij degenen die hun levensvragen als eersten te horen krijgen. Ook omdat ze naast hun vaste activiteiten vaak outreachend werken: daarbij gaan ze willekeurig gesprekken aan met wijkbewoners bij de mensen thuis om te kijken wat er speelt. ‘Maar juist bij zingevingsvragen kan hun oplossingsgerichtheid in de weg staan’, zegt Bakker. ’Vaak hebben ze tijdens een gesprek al een oplossing in hun hoofd: zoals deelname aan een inloopactiviteit of het regelen van een maatje voor iemand die eenzaam is.’

In de praktijk blijkt dat die oplossingen niet altijd een antwoord zijn op vragen waar hun cliënten mee worstelen. Dan komt een eenzame oudere na een paar keer niet meer opdagen bij de koffieochtend, bijvoorbeeld. ‘Dat kan komen omdat de vraag achter de vraag onvoldoende naar boven is gehaald’, zegt Marieke Sportel. Ze is coördinator van het Centrum voor Levensvragen Overijssel en 1 van de deelnemers aan ZINSITIEF. ‘Om meer existentiële vragen op het spoor te komen heb je soms net andere gesprekstechnieken nodig. En hoe ga je om met het verlies van je partner, met doodsangst of met traumatische gebeurtenissen in de familie? Vaak is daar geen praktische oplossing voor. Misschien heeft die eenzame vrouw vooral behoefte aan hulp bij het ordenen van gedachten die haar overweldigen. Of aan een paar gesprekken met iemand die echt door durft te vragen en haar pijn kan aanhoren, zonder dit op te lossen.'

Geestelijk verzorgers zijn daarin beter getraind dan welzijnswerkers en vrijwilligers in het sociaal domein. Sinds 2019 kunnen ze dankzij een subsidieregeling ook thuiswonende ouderen en mensen in de palliatieve fase - en hun naasten - bij zingevingsvragen ondersteunen. ‘Voor ons is het soms lastig om tijdig in het vizier te komen van mensen die behoefte hebben aan onze begeleiding ’, zegt Sportel. Daarom wilden we graag meer contact met welzijnsorganisaties.’

Na het gezamenlijk beantwoorden van de vraag wat zingeving inhoudt, verkenden de werkgroepen allerlei werkvormen om levensvragen te herkennen en te bespreken. En ze onderzochten hoe ze gebruik kunnen maken van elkaars deskundigheid en contacten. Geestelijk verzorgers gaven trainingen aan professionals en vrijwilligers in het sociaal domein. Welzijnswerkers nodigden geestelijk verzorgers uit om deel te nemen aan hun multidisciplinaire overlegsessies, waarin casussen van cliënten worden besproken. In dialoogsessies bespraken professionals en vrijwilligers wat zingeving in hun eigen leven betekent. ‘Zingeving wordt vaak gelinkt aan geloof, of aan iets abstracts, zegt Bakker. ‘Door dit project kunnen hulpverleners het meer concreet maken. Als ze er zelf woorden aan kunnen geven, lukt het ook beter om er vragen over te stellen aan cliënten.’

Naarmate het begrip zingeving concreter werd, borrelden spontaan allerlei ideeën op. Zo vroegen de Buurtkamers in  Zwolle, laagdrempelige ontmoetingsplekken voor kwetsbare buurtbewoners, een geestelijk verzorger om de ochtendgesprekken te begeleiden. ‘Na een tijdje bleek dat deelnemers elkaar veel meer durfden te vragen. Dat het niet meer alleen over het weer of voetbal ging’, zegt Sportel. Zelf ontdekte ze dat in het welzijnswerk ook projecten draaien, die dicht tegen zingeving aan zitten. Zoals ‘De draad’ over hoe je verder gaat na het verlies van je partner. Sportel: ‘Een prachtig project dat helemaal door vrijwilligers wordt gedraaid. Ze hebben gevraagd of een van onze geestelijk verzorgers intervisie wil geven aan hun team. Omdat we elkaar nu kennen, maken we beter gebruik van elkaars kwaliteiten.’ Andersom worden bij de vrijwilligersbank die het Centrum voor Levensvragen opzet, nu ook welzijnsorganisaties betrokken: zij gaan in hun bestand vrijwilligers werven, die getraind willen worden in het herkennen en bespreken van levensvragen.

‘We willen een beweging op gang krijgen’, zegt Bakker. ‘We hopen dat het een soort olievlek wordt, die zich langzaam uitbreidt. Vanwege corona was het niet mogelijk om de experimenten van de 4 werkgroepen al tijdens het project te herhalen in andere plaatsen, zoals de bedoeling was. ‘Maar dat begint nu te komen. In Hardenberg willen ze aan de slag met een geestelijk verzorger in de Buurtkamer. Ook is er belangstelling voor onze experimenten met intercollegiale consultatie: hoe professionals elkaar kunnen vinden en ondersteunen bij vragen over zingeving.’

Ze is bijna klaar met de ZINSITIEF-agenda. Deze verschijnt daarna ook op de projectpagina. Daarin staat per maand welke stappen welzijnswerkers, vrijwilligers en geestelijk verzorgers kunnen zetten om zingeving op de agenda te krijgen en te houden. ‘In die agenda delen we op een speelse manier wat dit project heeft opgeleverd. En hoe je, door de praktijk goed te volgen, tot allerlei nieuwe werkvormen en samenwerkingsverbanden kunt komen.'

Redactie: Ditty Eimers
Eindredactie: ZonMw