Sekse en gender horen thuis in de opleiding van elke medisch specialist

Het was een hele klus, maar nu ligt ie er dan, het leerboek 'Sekse- en gendersensitieve geneeskunde'. Of het nou gaat over neurologie, interne geneeskunde of farmacotherapie, op alle gebieden groeit de kennis over sekse-en genderspecifieke geneeskunde. ‘Wij hopen dat deze kennis in alle opleidingen tot medisch specialist geïntegreerd wordt. Ik ben ervan overtuigd dat dit de zorg voor vrouwen én mannen verbetert’, licht samensteller Toine Lagro-Janssen toe.

Toine Lagro-Janssen is emeritus hoogleraar Vrouwenstudies Medische Wetenschappen aan het Radboudumc en werkte meer dan 35 jaar als huisarts. Al jaren verdiept zij zich in man-vrouwverschillen in de zorg. Lagro heeft talloze artikelen en meerdere boeken op dit gebied op haar naam staan. Nu is zij samensteller van dit leerboek, gericht op specialisten in en buiten het ziekenhuis, opleiders en artsen in opleiding.
‘Ons doel is om bewustwording te kweken en kennis aan te reiken. Aan de hand van kennis over concrete aandoeningen en klachten willen we artsen het besef bijbrengen dat je je bij elke patiënt moet afvragen of sekse- en genderverschillen een rol spelen. Bewustwording kan vervolgens leiden tot meer openheid: wat weten we en wat weten we nog niet?’

In het boek staan 14 klachtgerelateerde hoofdstukken. Per klacht of aandoening staat daarin beschreven wat er over sekse- en genderverschillen bekend is. Denk aan diabetes, migraine, pijn en hart- en vaatziekten. Ook bevat het boek hoofdstukken over bredere onderwerpen, zoals sekse- en genderdifferentiatie in de hersenen, infectieziekten en gezondheid in internationaal perspectief. Op al deze terreinen benaderden de samenstellers 1 of 2 specialisten die het betreffende hoofdstuk hebben geschreven. Al met al telt het boek 32 hoofdstukken over sekse-en gendersensitieve zorg.

Tegelijk met het boek verschijnen 12 factsheets, elk voor een ander specialisme over een specifieke aandoening of klacht. Lagro begeleidde ook hiervan de productie, met subsidie van ZonMw. ‘Zo’n factsheet dwingt je om de kernboodschap goed samen te vatten, dat is heel waardevol. Elke factsheet bevat ook een vlog. Educatief zijn deze heel goed: als kijker krijg je echt het gevoel ‘‘óohhh, dit doet er dus toe om goede zorg te leveren’’. Specialisten en artsen in opleiding beseffen hierdoor dat ze anamnestische vragen en diagnosen missen als ze deze kennis niet hebben.’

Met deze integratie van sekse en gender in de medische zorg is er aandacht voor de biologische aspecten (de ziekte/aandoening) en de psychosociale aspecten (de zieke/persoon), licht Toine Lagro toe. ‘Zowel in ziekte als in de zieke zijn er man-vrouwverschillen die ertoe doen. Als je hierop let, ontstaat zorg op maat, échte persoonsgerichte zorg. Dit leidt ook tot meer tevredenheid bij de patiënt en ook meer werkplezier voor de arts.’

Bij de samenstelling van het boek viel het Lagro op dat de auteurs steeds enthousiaster werden naarmate zij zich meer in hun onderwerp verdiepten. ‘Op elk vakgebied vonden zij méér verschillen in sekse en gender dan ze dachten. Menig auteur toonde zich echt verbaasd over alle kennis die er al is - en dat verraste mij weer. Er is in de geneeskunde te veel en te lang uitgegaan van 1 lichaam, namelijk het gemiddelde lichaam van een man. Daarom moet elk medisch en zorgonderzoek analyses naar sekse en gender meenemen én blijft er apart onderzoek naar sekse- en genderspecifieke geneeskunde nodig.’

Gevraagd naar voorbeelden, volgt onmiddellijk een lange opsomming. 'Neem epidemiologische verschillen: de ziekte van Parkinson komt bij mannen 2 keer zo vaak voor als bij vrouwen. Bij ADHD en autisme zijn er op jonge leeftijd duidelijke verschillen in symptomatologie; bij meisjes wordt de diagnose daardoor vaker gemist dan bij jongens. Bij mannen wordt er te weinig aan gedacht dat osteoporose meestal secundair is en andere differentiële diagnostiek behoeft. Ook bij risicofactoren tekenen zich steeds meer sekse-en genderverschillen af: roken is bijvoorbeeld voor vrouwen schadelijker dan voor mannen. Het directe gevolg: roken is voor vrouwen een grotere risicofactor op het krijgen van longkanker en hartvaatziekten dan voor mannen, zeker in de vruchtbare leeftijd.'

Een actueel voorbeeld dat Lagro de laatste jaren vaak gebruikt, ligt op het gebied van COVID-19. Al snel na het uitbreken van de pandemie was duidelijk dat meer mannen stierven dan vrouwen. Hetzelfde geldt voor een sepsis. Vrouwen hebben namelijk een actiever en adaptiever immuunsysteem dan mannen, licht Lagro toe.

‘Voor griep geldt hetzelfde. In mijn trainingen aan artsen en artsen in opleiding toon ik vaak een cartoon van een man die door griep geveld ziek in bed ligt, de ‘griepman’ noem ik die. Op mijn vraag wat ze daar zien, antwoorden de meeste deelnemers dat ze een man zien die zijn ziekte erg overdrijft. Zowel mannen als vrouwen geven dit antwoord: ze zien een aansteller.’

‘Dit hoeft echter niet waar te zijn, zeg ik dan. De wetenschap leert immers dat mannen in het algemeen gesproken inderdaad ook echt zieker kunnen zijn, omdat ze een slechter afweersysteem hebben dan vrouwen. De vaak gehoorde mening is dat mannen, vergeleken met vrouwen, pijnklachten en ziekzijn slecht verdragen is een bias, een onjuiste vooronderstelling.  Net zoals het een bias is om ervan uit te gaan dat vrouwen met ieder wissewasje naar de dokter gaan. De wetenschap over sekse- en gendergeneeskunde is er ook om dit soort biases te ontkrachten.’

Samen met experts en relevante organisaties wordt nu besproken hoe al de bestaande kennis in de opleiding geïntegreerd kan worden. Vertegenwoordigers van wetenschappelijke verenigingen denken hierover mee, evenals opleiders, aio’s en patiënten(organisaties). Wat past bijvoorbeeld het beste in het 1^e jaar, wat in latere jaren? In welke vorm? Bij welk onderdeel? Dit kan per specialisme anders zijn.

Zeker de mensen die landelijk aan de knoppen van de opleidingsplannen zitten, spelen hierin een grote rol, weet Lagro. De beoogde integratie in de opleiding vindt zij een cruciale stap. ‘Ik merk dat jonge artsen nu al meer over sekse- en genderverschillen weten dan die van 5 of 10 jaar geleden. De bewustwording op dit terrein groeit. Mij geeft dit energie: implementatie is een proces van lange adem, en stappen maken in opleiding en nascholing vormen het fundament van veranderingen.’

Met de factsheets en vlogs hoopt Lagro te bereiken dat medisch specialisten zich er écht van bewust worden dat man-vrouwverschillen impact hebben op ziekte en gezondheid. Beide geven op een snelle en aantrekkelijke manier voorbeelden van aandoeningen waarbij ‘het verschil maken’ leidt tot betere zorg.

‘Dat is stap 1’, legt Lagro uit, ‘De factsheets en vlogs prikkelen de gebruiker om er meer over te willen weten. En gelukkig is die kennis er, dat is meteen stap 2. Alles is in het leerboek 'Sekse- en gendersensitieve geneeskunde' terug te vinden. Vervolgens is het aan de specialistische opleidingen zelf om die kennis met hulp van e-learnings en andere onderwijsmaterialen in de opleiding te integreren. Er is nu al veel materiaal beschikbaar, ik ben ervan overtuigd dat dit lukt.'