Met een systeembenadering werken aan betere gezondheid
Zevende leernetwerkbijeenkomst Maak ruimte voor gezondheid
De deelnemers van de zeven regionale consortia wisselden op 22 maart digitaal kennis uit over systeemdenken en systeemonderzoek.
Een systeembenadering is waardevol voor onderzoek en beleidsontwikkeling bij complexe problemen. Met deze werkwijze bestudeer je verschijnselen als geheel in onderlinge samenhang en wisselwerking met de omgeving. De hele context, alle factoren rond omgeving en gezondheid, wordt in kaart gebracht en dat geeft inzicht in welke aanpakken wel en niet werken. In deze bijeenkomst konden deelnemers luisteren naar twee verhelderende en inspirerende presentaties over dit onderwerp en hierover vragen stellen.
Een model dat al toegepast wordt
Hoe breng je een systeembenadering in de praktijk, waardoor je meer kans hebt om het beoogde resultaat te behalen? James Nobles van de Bristol Medical School legde het uit in een presentatie. Dat maakte hij duidelijk via een beeld: een muur afbreken lukt niet als mensen afzonderlijk sneeuwballen gooien, maar wel met de gecoördineerde inspanning waarin meerdere mensen samen een grote reuzesneeuwbal tegen de muur aan rollen.
Het Action Scales Model dat Nobles ontwikkelde is minder complex dan veel andere modellen en wordt dan ook al toegepast in Groot-Brittannië, onder andere in het Whole System Obesity programme. Om te zorgen dat een systeembenadering aanspreekt helpt het vermijden van jargon en aansluiten bij de agenda’s van politici. In een apart interview met James Nobles meer hierover.
Met een systeembenadering sociaal renoveren begrijpen
Hoe kan sociaal renoveren (fysiek renoveren en sociale interventies) de gezondheid van bewoners verbeteren? Hannelore Koops-van Hoffen van de Universiteit Utrecht vertelde tijdens haar presentatie hoe zij en haar collega’s dit met behulp van een systeembenadering proberen te begrijpen.
Ze is betrokken bij het IGLO-onderzoek, het mrvg-consortium in Utrecht, en liet een filmpje over het project zien en beschreef ook hun conceptueel systeemmodel, dat ze nog verder willen vereenvoudigen. Hieruit is tot nu toe gebleken dat het moment waarop hulp wordt aangeboden belangrijk is: beter na een renovatie dan er middenin. Meer hierover in dit onderdeel van deze publicatie: Met een systeembenadering sociaal renoveren in Utrecht begrijpen.
Gaan we ook systeemonderzoek doen?
In een subsessie wisselden de deelnemers details uit over hun projecten en bespraken of een systeembenadering van toegevoegde waarde of überhaupt mogelijk is om te gebruiken. De meeste deelnemers vonden het een interessant idee en sommige onderzoekers passen de benadering al deels toe, al blijkt de vertaling naar de praktijk niet zo eenvoudig. Meer hierover: Wat betekent de systeembenadering voor de projecten?
Welke gezamenlijke eindproducten gaan we maken?
Een derde groep overlegde over de wens om met alle consortia samen te werken aan een gezamenlijk eindproduct. De deelnemers legden ideeën bij elkaar voor verschillende vormen zoals publicaties, een advies aan VWS en fysieke bijeenkomsten voor ‘warme overdracht’ en inspiratie. Een kleine groep gaat dit met ZonMw verder uitwerken. Meer over de (gezamenlijke) eindproducten: Toewerken naar gezamenlijke producten van de 7 consortia
Tot de volgende (live?) bijeenkomst!
Aan het eind van de bijeenkomst en na een terugkoppeling van de aparte sessies klonk de hartenkreet ‘Laten we elkaar de volgende keer weer live ontmoeten!’, wat enthousiaste bijval opleverde. De deelnemers spreken elkaar weer in mei of juni en in het najaar (in Groningen en Limburg).
Systeemdenken en het Action Scales Model: Een praktisch instrument voor systeembenadering in gezondheidsbeleid
Maatregelen die de volksgezondheid moeten verbeteren richten zich vaak maar op een klein deel van een probleem. Veel gezondheidsproblemen zijn echter het gevolg van een complex systeem van factoren, waardoor de impact van een eenzijdige benadering niet zo groot is.
‘Interventies met impact op complexe systemen – nieuwe inzichten via het Action Scales Model’
Bekijk de presentatie van James Nobles van de 7e leernetwerkbijeenkomst van het programma Maak ruimte voor gezondheid van 22 maart 2022, waarin hij het Action Scales Model toelicht.
Tips van James Nobles
Voor onderzoekers die de effecten van de leefomgeving op de gezondheid bestuderen en (willen) werken met een systeembenadering.
- Stel vast wat belangrijk is voor burgers en organisaties die betrokken zijn bij het vraagstuk waar je aan werkt. Ze kunnen je helpen de elementen in het systeem te benoemen en richting te geven aan je onderzoek. Veel onderzoek wordt met publiek geld gefinancierd, dus de gemeenschap moet er ook van profiteren.
- Bepaal welk type onderzoek in jouw situatie tot de beste antwoorden leidt. Zo kan het een goed idee zijn om burgers en organisaties er van begin tot einde bij te betrekken en dus samen het onderzoek te doen.
- Ons werk moet niet in de academische wereld blijven. Beperk daarom het jargon en gebruik levendige voorbeelden. Als mensen ons niet begrijpen, zullen ze geen systeembenadering toepassen. Als je wel jargon gebruikt, wees dan consistent en leg de termen meermaals uit.
- Het evalueren van een systeembenadering is niet makkelijk. Stel daarom vast, samen met de betrokken organisaties en sectoren, welke stappen vooruitgang laten zien. Het kan bijvoorbeeld wel 20 tot 30 jaar duren voordat het aantal mensen met overgewicht daalt, dus in de komende vijf jaar wil je bijvoorbeeld eerst een afname van het aantal snackbars zien.
Met een systeembenadering sociaal renoveren in Utrecht begrijpen
De onderzoekers van IGLO proberen met behulp van een systeembenadering te begrijpen hoe sociaal renoveren de gezondheid kan beïnvloeden. “Hopelijk komt ons onderzoek toekomstige renovaties ten goede.”
Sociaal renoveren is het fysiek renoveren van sociale woningbouw in combinatie met sociale interventies. Het doel: de sociaaleconomische omstandigheden in een wijk verbeteren, inclusief de gezondheid van bewoners. “Wij proberen het gezondheidseffect van deze aanpassingen in kaart te brengen,” vertelt Hannelore Koops-van Hoffen, junior researcher aan de Universiteit Utrecht, in een presentatie tijdens de leernetwerkbijeenkomst.
Ze is een van de onderzoekers van IGLO (Iedereen een Gezonde LeefOmgeving) Utrecht, onderdeel van de subsidieronde Maak ruimte voor gezondheid uit het Preventieprogramma van ZonMw. Behalve de Universiteit Utrecht werken ook de gemeente Utrecht, het UMC Utrecht, enkele woningcorporaties en organisaties mee.
Elke aanpassing kan invloed hebben
Hoe gezond mensen in Nederland zijn, verschilt erg van wijk tot wijk. Zo ook in Utrecht, waar de gemeente de gezondheid probeert te bevorderen en gezondheidsverschillen wil verkleinen door aanpassingen in de leefomgeving te doen.
Zoals ook te zien is in dit filmpje vindt het onderzoek plaats op verschillende locaties in de wijk Overvecht, waar relatief veel mensen met gezondheidsproblemen wonen. Een deel van het onderzoek zoomt in op de sociale renovatie van de Nigerdreef, een flatgebouw met 174 sociale huurwoningen – hier passen de onderzoekers een systeembenadering toe, want zegt Koops: “Het is complex om sociaal renoveren te evalueren omdat alle ingrepen van de verschillende betrokken organisaties samen invloed kunnen hebben op de gezondheid.”
Een dip in de gezondheid en daarna verbetering?
Om systeemonderzoek te kunnen doen hebben de onderzoekers een conceptueel systeem model gemaakt, een zogenoemd Causal Loop Diagram. De informatie komt uit literatuuronderzoek, telefonische vragenlijsten en diepte-interviews met bewoners en betrokken professionals, zowel voor, tijdens als na de renovatie. Koops laat een afbeelding zien van het model waarin verschillende factoren en relaties daartussen via pijlen verbonden zijn.
Een van die factoren is stress. Uit de interviews bleek dat bewoners zich zorgen maakten over de aankomende renovatie. “We bekijken gezondheid heel breed”, licht Koops na de leernetwerkbijeenkomst telefonisch toe. De onderzoekers verwachten dat er tijdens de renovatie een dip is in de gezondheid door de stress en herrie, maar dat daarna de gezondheid zoals die ervaren wordt verbetert en uiteindelijk beter is dan ervoor.
Wanneer kun je het beste hulp aanbieden?
Een van de uitkomsten uit het onderzoek tot nu toe is dat de timing van de interventies binnen het sociaal renoveren erg belangrijk is, vertelt Koops. “Van tevoren was het uitgangspunt: de sociale partijen kunnen vóór de renovatie de bewoners helpen met problemen die ze hebben naast hun slechte woning. Maar in de praktijk bleek dat niet het beste moment, omdat de renovatie al hun aandacht opeiste. ”De betrokken organisaties gaven daarom vooral praktische hulp aan bewoners: helpen met spullen inpakken bijvoorbeeld. Hierdoor kregen bewoners vertrouwen in de persoon of organisatie en gingen ze meer open staan voor andere soort ‘hulp’, zoals schuldhulpverlening.
“Dus een van onze aanbevelingen aan woningcorporaties is dat je beter eerst kunt investeren in de relaties om pas na afloop van een renovatie hulp aan te bieden.”
Bijdragen aan de volgende sociale renovaties
De IGLO-onderzoekers zijn van plan hun model de komende tijd overzichtelijker te maken. Ook willen ze dit jaar vanuit het Action Scales Model naar hun systeem model kijken om te reflecteren op de huidige praktijk van sociaal renoveren en hoe de aanpak verder verbeterd kan worden.
Op dit moment keren de eerste bewoners terug naar hun gerenoveerde woning in de Nigerdreef-flat. Veel woningcorporaties zijn momenteel bezig met sociaal renoveren, vertelt Koops. “Het is een hot item. We hopen dat onze aanbevelingen toekomstige sociale renovaties kan verbeteren.”
Wat betekent de systeembenadering voor de projecten?
Hoe kijken deelnemers vanuit een systeembenadering naar hun eigen project uit de subsidieronde 'Maak Ruimte voor Gezondheid'? De deelnemers bespraken het in twee subsessies.
Kan een systeembenadering, bijvoorbeeld via het Action Scales Model bijdragen aan de onderzoeksprojecten van de zeven consortia? Een aantal van de onderzoekers doet al (deels) systeemonderzoek en het delen van ervaringen en inzichten tijdens de subsessies gaf veel stof om over na te denken.
De onderzoekers van Space2Move zijn bezig een causaal ruimtelijk model te bouwen met indicatoren op het gebied van bewegen, vertelde Kevin Raaphorst van de Radboud Universiteit. Vervolgens toetsen ze in hoeverre die indicatoren nou echt samenhangen. “Zo hebben we onderzocht wat de doorslaggevende reden is dat kinderen naar school lopen, fietsen, met het openbaar vervoer of de auto gaan en waar je bij interventies daarom de nadruk op moet leggen. Interessant voor beleidsmakers, planologen en stedenbouwkundigen.”
Sluit systeembenadering aan bij de praktijk van gemeenten?
Veel gemeenten zijn met het onderwerp gezondheid bezig vanuit het ruimtelijk en sociaal domein, merkte Kristine Mourits, ook van de Radboud Universiteit en Space2Move. “Maar het gebeurt nog niet structureel en het hangt nog erg af van eenlingen.” Daarnaast zei ze: “Systeembenadering in onderzoek is heel mooi, maar sluit niet aan bij de praktijk van gemeenten.”
De vier niveaus van het Action Scales Model zijn juist “heel handzaam”, vond daarentegen Lenneke Vaandrager van de Wageningen University & Research en betrokken bij het PARTIGAN-onderzoek. “Je kunt alle stappen het beste samen met een organisatie doornemen in plaats van als buitenstaander.” Dat leek Mourits ook mooi, maar: “De tijd en ruimte is er niet voor dit groepsgesprek.”
De gemeenten Nijmegen en Arnhem leggen een aantal nieuwe parken aan en de onderzoekers van PARTIGAN vroegen de bewoners zowel voor als na de aanleg hoe ze tegen hun buurt aankijken, vertelde Vaandrager ook.
Bedoelde en onbedoelde gevolgen van nieuwe parken
Bij het aanleggen van groen zijn er altijd “intended en unintended consequences”, reageerde Frank van Lenthe van de Erasmus Universiteit Rotterdam en de Universiteit Utrecht en betrokken bij het IGLO onderzoek. “Bewegen, mentale gezondheid, elkaar ontmoeten, maar ook overlast. Je moet goed uitdenken hoe dat allemaal van invloed kan zijn en daar dan gericht op gaan evalueren.” Ook bij IGLO in Utrecht, waar onder andere sociale renovatie onderzocht wordt, vindt daarom een voor- en nameting plaats.
In het GELIJK-onderzoek in Helmond is voor een klein stukje een systeembenadering geprobeerd om te kijken welke factoren een rol spelen bij sociale interactie, vertelden Leonie van Buuren en Sophie Peters, beiden van de Eindhoven University of Technology. Het leek hen interessant om in de toekomst ook te gaan kijken naar Beliefs en Goals, zoals in het Action Scales Model beschreven wordt.
Wat is de meerwaarde van systeemonderzoek?
De onderzoekers van GO! Noord in de drie noordelijke provincies vroegen bestuurders van gemeenten al wel naar hun doelen. “Maar het was ook interessant geweest om te vragen naar hun Beliefs, dus waarom ze de leefomgeving eigenlijk gezonder willen maken,” vond Judith Hin van het RIVM en betrokken bij dit onderzoek.
Ze vroeg zich wel af wat nou echt de exacte meerwaarde van een systeembenadering is. “Het is mooi om te zien wat allemaal samenhangt, maar wat was anders geweest als je gewoon tien bewoners had geïnterviewd met een focusgroep eromheen?”
De onderzoekers van IGLO die dus al gebruik maken van systeemonderzoek zien in ieder geval het voordeel. Carlijn Kamphuis van de Universiteit Utrecht: “Met alleen interviews hadden we de stressfactor er wel uitgehaald maar nu kregen we een completer beeld. Juist ook zaken die je niet zou bedenken haal je naar boven met een systeembenadering omdat je heel goed nadenkt over alles en hoe alle factoren samenhangen. ”
Het Action Scales Model kan dingen verklaren die nu onduidelijk zijn, verwacht Marijn van de Weijer van Hogeschool Zuyd en betrokken bij RuimteGIDS in Zuid-Limburg. Tot nu toe is in hun consortium het niveau van Goals en Beliefs nog niet expliciet aan de orde gekomen. Dat kan wel leiden tot meer duidelijkheid, verwacht Van de Weijer.
“Het systeem moet eerst crashen voordat er echt verandering plaatsvindt. Dat hebben we gemerkt tijdens de pandemie toen er opeens veel politiek draagvlak voor preventie en gezondheid kwam.”
Simplificeren van het systeemmodel is nodig
Een systeemmodel is goed om inzicht te krijgen, maar simplificeren is nodig om de vertaling te maken naar wat je gaat doen, vond Carlijn Kamphuis. “Dat is nodig voor het handelingsperspectief.” Haar collega Hannelore Koops-van Hoffen beaamde dat: “Je moet een balans vinden tussen een ingewikkeld academisch systeem en het pragmatisch en simpel houden, anders heb je er niets aan.”
Een eyeopener voor Mariel Droomers, van de Gemeente Utrecht en IGLO, was de informatie uit de presentatie van James Nobles dat als je in een systeem een bepaalde uitkomst wil veranderen je dan een collectieve gecoördineerde interventie moet doen (samen een grote sneeuwbal rollen).
Moet het systeem eerst crashen?
Bij het UDIHiG-onderzoek in Groningen bleek Virtual Reality goed te werken om bewoners bij het onderzoek te betrekken. Het hielp ze een voorstelling van de mogelijkheden van een wijk- of buurtontwerp te krijgen, vertelde Jolanda Tuinstra van het Universitair Medisch Centrum Groningen. De onderzoekers konden via deze methode verschillende perspectieven bij elkaar brengen, onder andere van bewoners, sociaal werkers, artsen en wijkagenten en wetenschappers. “Al die informatie verzamelen we en brengen we over aan de stedenbouwkundigen om het volgend ontwerp te maken.”
Wel of geen systeemonderzoek doen en hoe dan? Het laatste woord is er nog niet over gezegd. Een systeembenadering laat ook zien hoe vastgeroest we allemaal zitten, merkte Kevin Raaphorst van Space2Move ten slotte op.
Toewerken naar gezamenlijke producten van de 7 consortia
De consortia komen nu in de laatste fase van hun projecten, het merendeel rondt eind 2022 af. Nu duidelijk wordt wat de opbrengst per project zal zijn, is er ook een wens vanuit de projecten en ZonMw om de nieuwe kennis en inzichten uit de projecten bij elkaar te voegen en ook samen verder te brengen en daarmee te zorgen dat de kennis ook echt gebruikt gaat worden in beleid en praktijk.
In een subsessie vertellen de deelnemers uit de verschillende consortia naar welke ‘opbrengsten’ zij toewerken. Het gaat om uiteenlopende soorten opbrengsten:
- Een aantal consortia werkt toe naar producten die in de praktijk toepasbaar zijn zoals werkboeken en instrumenten (GO! Noord), tips bij participatieprocessen en een handreiking voor de ondersteuning van groene burgerinitiatieven (Partigan) en een interactieve tool De RuimteGIDS voor keuzes en handelingsperspectieven van een gemeente (RuimteGIDS).
- Ook gaat het om wetenschappelijke producten zoals een proefschrift, publicaties, posters, waarin nieuwe inzichten hun plek vinden: bijvoorbeeld over sociaal renoveren, een systeem model (IGLO), een GIS model met ruimtelijke factoren die bijdragen aan actieve mobiliteit (Space2Move), een review over de relatie tussen de gebouwde omgeving en bewegen (UDIHIG) of een ‘kompas voor ontwerp principes van een slimme wijk' (GELIJK).
- Tot slot zijn er ook opbrengsten om onderzoek of monitoring methodisch te versterken: over het betrekken van ‘moeilijk bereikbare doelgroepen’ in onderzoek (IGLO) en bijvoorbeeld de Leefplekmeter als meetinstrument (Space2Move).
Eerste ideeën zijn uitgewisseld over hoe de consortia, naast de eigen eindproducten, willen werken aan gezamenlijke eindproducten. Genoemd zijn publicaties, een advies aan VWS en fysieke bijeenkomsten voor ‘warme overdracht’ en inspiratie. Gedacht wordt aan thema-ontmoetingen op locatie. Adviezen kunnen dan overhandigd worden aan belangrijke stakeholders en de kennis kan in de context gedeeld en verhelderd worden. De deelnemers zijn het erover eens dat daarmee meer bereikt wordt dan wanneer alleen een rapport verschijnt. Een kleine groep gaat samen met ZonMw de ideeën verder uitwerken.
In onderstaande slider van elk project de beoogde opbrengsten en deeën voor een gezamenlijk product. Tevens een dia waar in Mural alle ideeën bij elkaar zijn gebracht.
Leernetwerkbijeenkomsten Maak ruimte voor gezondheid
U heeft net het verslag gelezen van één van de leernetwerkbijeenkomsten van Maak ruimte voor gezondheid. Benieuwd naar de andere verslagen? Bekijk ze via onze pagina Leernetwerkbijeenkomsten Maak ruimte voor gezondheid.
Maak ruimte voor gezondheid - omgevingsgerichte aanpak
Groen in de wijk lijkt een positieve invloed op gezondheid te hebben. Professionals uit praktijk, beleid en wetenschap uit verschillende vakgebieden onderzoeken hoe dit precies werkt. Zeven regionale consortia onderzoeken de effecten van de inrichting van de leefomgeving op gezondheid, duurzaam (on)gezond gedrag, en deelname aan de samenleving.
Misschien is het Mediatorartikel ‘Ontwerp leefomgeving met oog voor gezondheid’ ook interessant voor u om te lezen.