'Verslavingszorg is geen autowasstraat'

Interview met Thomas Martinelli - ERANID-studie naar herstel
Herstel is een proces waarin mensen na psychische problemen de balans hervinden voor een vervullend leven. Bij drugsgebruik gaat het dan niet per se om ‘afkicken’. Wie werkt aan een stabieler en aangenamer leven, verliest zichzelf minder snel in drugs. REC-PATH onderzocht de betekenis van herstel bij verslavingsproblemen.

Herstel voor mensen met een drugsverslaving

Een drugsverslaving te boven komen gaat niet met een aan- of uitknop, maar is een langdurig en complex proces. Dat is in 1 zin de samenvatting van het onderzoek waarop Thomas Martinelli van onderzoeksinstituut IVO op 3 februari 2023 promoveerde. Drugsverslaving wordt vaak beschouwd als een chronische (hersen)ziekte waar je misschien wel nooit vanaf komt. Maar mensen kunnen wel degelijk herstellen van een verslaving én daarbij groeien op persoonlijk, sociaal en maatschappelijk gebied. Martinelli startte zijn onderzoek in het kader van de REC-PATH-studie, onderdeel van het door ZonMw gecoördineerde ERANID-programma (European Research Area Network on Illicit Drugs).

Een persoonlijke reis

In de studie onderzochten de onderzoekers de betekenis van herstel bij drugsverslaving. Martinelli: ‘In de herstelvisie is verslaving niet de kern van iemands probleem, maar eerder een symptoom. Wij wilden uitzoeken hoe herstelondersteuning eruit kan zien in de verslavingszorg en als onderdeel van het drugsbeleid. Hoe ervaren mensen herstel? In hoeverre beschikken zij over een zogeheten herstelkapitaal, ofwel persoonlijke en sociale middelen die zij kunnen inzetten?’ De belangrijkste uitkomst: herstel is een proces van lange adem, dat verweven is met identiteitsverandering en universele processen die bij het leven horen. Martinelli: ‘Het is een persoonlijke reis, inclusief aspecten als zingeving en een plek vinden in de maatschappij. Voor een goede ondersteuning van zo’n proces ben je er niet met een opname of korte reeks sessies. Er gaat eerder een paar jaar overheen. Maar eenmaal hersteld, blijven de meeste mensen stabiel.’

Meer ruimte voor ervaringskennis

De studie kwam voort uit onderzoek dat het gangbare idee ‘eens verslaafd, altijd verslaafd’ kritisch bevroeg. Veel mensen blijken zelfs zonder hulp te herstellen, aldus Martinelli. ‘Dat maakte ons nieuwsgierig naar dat brede herstelkapitaal. De verslavingszorg heeft daar vaak te weinig aandacht voor. Die is vooral gefocust op individuele behandeling van symptomen en minder op maatschappelijk herstel. Het beeld is een beetje alsof het een autowasstraat is: je gaat er dirty in en komt er clean weer uit. Zo simpel is het helaas niet.’ Het mooie van de herstelbeweging is dat er inmiddels veel meer ruimte komt voor ervaringskennis en het belang van sociale aspecten.  Martinelli: ‘In de klinische verslavingszorg voelen cliënten zich vaak niet gezien als mens, maar vooral als patiënt met een aandoening. Belangrijk onderdeel van ons project was het creëren van een extra ervaringsnarratief naast de wetenschappelijke en praktijkkennis van professionals en behandelaren.’

Afbeelding
Het beeld is een beetje alsof verslavingszorg een autowasstraat is: dirty erin en clean er weer uit. Zo simpel is het helaas niet.
Thomas Martinelli
Onderzoeker bij onderzoeksinstituut IVO

Meedoen bevordert herstel

De deelnemers aan de REC-PATH-studie vormden een brede groep. Het ging in elk van de 3 deelnemende landen (België, Verenigd Koninkrijk en Nederland) om zo’n 250 mensen, van wie sommigen al 20 jaar in herstel waren. In het kwantitatieve deel van de studie is de groep 2 jaar gevolgd, onder meer via een zogeheten Leven in herstel-vragenlijst. Een duidelijke uitkomst: hoe langer iemand in herstel is, hoe minder problematische zaken er speelden (bijvoorbeeld justitiële problemen) en hoe meer positieve aspecten als werk en sociale steun de overhand kregen. In elk land zijn vanuit de deelnemers 30 mensen geworven voor het kwalitatieve deel. Via interviews werd duidelijk wat er met ze gebeurde gedurende de looptijd van het onderzoek. Martinelli: ‘Via het kwalitatieve onderzoek konden we het ervaringsnarratief verder uitdiepen door te laten zien hoe mensen hun herstel zelf ervaren en wat daarbij gemeenschappelijke thema's zijn. Dit narratief biedt mogelijkheden tot herkenning en hoop voor anderen die met verslaving worstelen.’

Meer dan een medische blik

Het onderzoeksteam pleit voor een verslavingszorg waarin mensen op een soepele manier gebruik kunnen maken van verschillende vormen van ondersteuning, zowel professioneel als via bijvoorbeeld zelfhulpgroepen. Mensen die deelnamen aan herstelgroepen (zelfhulp), scoorden beter op een aantal hersteluitkomsten. Martinelli: ‘Het punt is dat overheidsbeleid voor herstelondersteunende zorg nog nauwelijks is geoperationaliseerd. En het ontbreekt aan een gerichte implementatie en evaluatie. We bevelen aan dat de overheid een expliciet herstelbeleid formuleert. Cruciaal daarin is ondersteuning vanuit een stimulerende en herstelbevorderende omgeving, met aandacht voor huisvesting, werk en sociale steun. Hanteer dus niet alleen een medische blik.’

Aansluiting sociaal domein

Om te kijken wat een betere link tussen verslavingszorg en sociaal domein kan opleveren, is in januari 2023 een speciaal actieonderzoek gestart in Amsterdam, Den Bosch en Nijmegen. Daarin zoeken verslavingszorg, gemeente en partijen in het sociaal domein samen uit hoe ze de onderlinge verbinding kunnen verbeteren. Als het goed is levert dit begin 2024 een inspiratieboek op. Martinelli: ‘Dit vervolgproject sluit mooi aan bij ons advies: verbind behandeling met andere vormen van sociale ondersteuning – inclusief informele zorg – en hanteer daarbij langetermijndoelen. Kijk dus verder dan nu in het acute zorgmodel gebruikelijk is. Mensen hebben vrije ruimte nodig om uit te zoeken waar ze in hun leven naartoe willen en welke ondersteuning ze kunnen gebruiken. Bij strakke behandelprotocollen timmer je het teveel dicht. Efficiëntie-denken kan dan juist contraproductief zijn.’

Effecten van de coronamaatregelen

2 ERANID-studies (REC-PATH en ImagenPathways) hebben nader onderzoek gedaan naar de effecten van de coronamaatregelen op respectievelijk mensen in herstel van problematisch alcohol- en drugsgebruik en jongeren die drugs gebruiken. Het REC-PATH-team zag bij mensen in herstel geen algemene toename in terugval. Wel bleken voor en tijdens de coronacrisis andere mensen binnen de groep in herstel terug te vallen. In de periode vooraf hing terugval vooral samen met externe factoren, bijvoorbeeld of iemand gebruik maakte van psychosociale hulp. Tijdens de crisis speelde eerder de eigen motivatie om nuchter te blijven een rol, een interne factor dus. Het doelgericht versterken van beschermende mechanismen kan mensen in herstel mogelijk beschermen tijdens moeilijke gebeurtenissen in de toekomst. Het is tegelijk belangrijk om externe ondersteuning steeds beschikbaar te houden voor mensen in kwetsbare situaties. Dat impliceert dat hulpbronnen als face-to-face hulpverlening en inloopcentra toch zoveel mogelijk toegankelijk blijven. Zie ook ‘Interne motivatie grootste struikelblok’ en de factsheet over het deelonderzoek.

Colofon

Tekst: Marc van Bijsterveldt (juni 2023)
Beeld: eigen beeld
Eindredactie: ZonMw

Dit is het eerste interview in een reeks gesprekken met onderzoekers uit het door ZonMw gecoördineerde Europese ERANID-programma.