‘Kunst en cultuur verdient een duurzame plek binnen de langdurige zorg en ondersteuning.’
‘Een mevrouw in een koor voor mensen met dementie was voor aanvang compleet in zichzelf gekeerd. De muziek startte, haar ogen gingen open en als vanzelf kwamen de woorden van het lied uit haar mond,’ herinnert programmamanager Liset de Reus zich een bezoek aan het project ‘Participatiekoren’ tijdens een repetitie in Haarlem. ‘Wanneer je zoiets ziet, is weinig onderzoek meer nodig. Maar voor andere partijen, bijvoorbeeld gemeenten, zorginstellingen en verzekeraars, is dat zichtbare effect alleen niet genoeg.’
Ondanks het nationale programma ‘Lang Leve Kunst’ (2013-2016) – wat onmiskenbaar de positieve invloed liet zien van kunst en cultuur – bleek uit de kennissynthese ‘Kunst en positieve gezondheid’ (2017) dat er nog weinig ‘harde bewijzen’ zijn over de effecten van kunst op de (positieve) gezondheid van deelnemers. Onderzoek liep hierin achter op de praktijk.
Ook bleek dat er weliswaar veel kunstinitiatieven zijn in de langdurige zorg en ondersteuning, maar dat deze vaak incidenteel zijn en dat het aanbod erg versnipperd is. Reden om, samen met fonds voor ouderen Stichting RCOAK en Fonds Sluyterman van Loo, de ministeries Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) en Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) het programma Kunst en cultuur in de Langdurige zorg en ondersteuning op te zetten. Dit programma kan meer wetenschappelijke basis leggen onder de inzet van kunst en cultuur in de zorg.
Grote ambitie
Onder de vlag ‘Kunst in de Zorg’ gingen eind 2019 negentien kunstinitiatieven van start. Een team onder leiding van hoofdonderzoeker Tineke Abma, directeur van Leyden Academy on Vitality and Ageing, brengt de effecten daarvan op ouderen in kaart. Daarbij spelen aspecten als zingeving, eigen regie en kracht een grote rol. Dat vraagt om breder dan slechts vanuit medisch perspectief kijken naar ouderen, vanuit het gedachtegoed van positieve gezondheid. Actieonderzoek zorgt voor snelle terugkoppeling van inzichten en resultaten naar en direct gebruik in de praktijk.
‘Zo verzamelen onderzoekers hun data terwijl projecten nieuwe kennis meteen kunnen toepassen,’ licht programmamanager Liset de Reus toe. ‘Onze ambitie is groot, we willen dat kunst en cultuur over vijf jaar, de looptijd van het programma, geborgd is binnen de langdurige zorg en ondersteuning. Het is dus belangrijk dat iedereen in de zorg de meerwaarde voor ouderen gaat zien en begrijpen, maar ook wat het kan bijdragen aan het werkplezier in de zorg.’
Impact
De onderzoeksresultaten zullen naar verwachting rond de zomer volgen. Natuurlijk hebben de coronamaatregelen effect gehad; op de uitvoering van projecten en op de behoeften van de deelnemers. In eerste instantie leek dit een bedreiging, maar de ontwikkelingen bleken een extra dimensie toe te voegen aan het onderzoek. Met behulp van aanvullende financiering konden de kunstinitiatieven hun projecten ‘corona-proof’ inrichten. Voor het onderzoek “Kunst in de Zorg” zorgde deze enorme ‘casus’ voor een toespitsing van de onderzoeksvraag namelijk: wat zijn mogelijkheden binnen de huidige coronatijd van kunst in de zorg en wat is de impact van kunst in de zorg op zowel oudere deelnemers als medewerkers in zorg en welzijn?
De Reus: ‘Natuurlijk moeten we de conclusies afwachten, maar het is inmiddels duidelijk dat de impact op de dimensies van positieve gezondheid groot is. Daarnaast zien we dat zowel kunstenaars als zorgprofessionals een belangrijke rol vervullen bij de verbinding van de werelden van kunst en cultuur en langdurige zorg en ondersteuning.’
Deze en meer uitkomsten zullen straks zo breed mogelijk onder de aandacht worden gebracht. Zo hoopt de programmacommissie Kunst en cultuur in de Langdurige zorg en ondersteuning - ook door kennisdeling en methodiekontwikkeling - stappen te zetten richting structurele borging van projecten en programma’s. De Reus heeft daar alle vertrouwen in: ‘Onze commissieleden, afkomstig uit de wetenschap, zorg, kunstsector en ouderen zelf, zijn ontzettend enthousiast. Er is veel energie om onze ambitie waar te maken.’
Véronique Timmerhuis, algemeen directeur ZonMw
Het programma Kunst en cultuur in de Langdurige zorg en ondersteuning past binnen de ZonMw denkkaders om gezondheid breed te benaderen. Daarbij gaat het niet alleen om medische aspecten en zorg, maar ook om welzijn en zingeving. Algemeen directeur ZonMw Veronique Timmerhuis licht het belang van dit programma toe.
‘Onze kerntaak is om vanuit kennis bij te dragen aan een goede gezondheid voor iedereen, vanuit onze brede blik daarop. Zeker bij ouderen zijn facetten als kwaliteit van leven, plezier en zingeving ongelofelijk belangrijk. Kunst en cultuur kunnen daaraan bijdragen, het geeft plezier, kan helpen bij het ophalen van herinneringen en heeft daarmee invloed op het welzijn en levensgeluk. Maatschappelijk krijgt deze waarde van kunst steeds meer erkenning.
Toch kan het leveren van bewijs hiervoor een uitdaging zijn. Met onze bijdrage willen we meer kansen creëren om kunst en cultuur integraal onderdeel te maken van het aanbod van zorg, ondersteuning en welzijn. Het is een meerwaarde dat wij in het programma samenwerken met private fondsen. We kunnen onze kennis, krachten en netwerken bundelen, waardoor we een sterkere vuist kunnen maken om deze gezamenlijke ambitie te behalen.
Tijdens het onderzoek hebben we te maken gehad met de coronapandemie. Hierdoor is nog duidelijker geworden hoe groot het belang is van zingeving, sociale contacten en verbinding. Juist omdat er voor al deze aspecten minder ruimte was, of dit anders moest worden ingevuld, heeft deze periode onderstreept hoe belangrijk deze onderdelen van het leven zijn.
Zelf ben ik een fervent kunstkijker, met mijn man heb ik als doel om alle Carravagios ter wereld te bekijken. Ook houd ik erg van klassieke muziek. De ervaring leert dat hoe meer je ziet of hoort, hoe meer je gaat zien of horen. In mijn beleving maakt juist die stapeling kunst en cultuur naarmate de jaren vorderen alleen maar meer van waarde.’
Stichting RCOAK en Fonds Sluyterman van Loo
Stichting RCOAK en Fonds Sluyterman van Loo dragen bij aan de totstandkoming van het programma Kunst en cultuur in de Langdurige zorg en ondersteuning. Frieda de Pater en Koeno Sluyterman van Loo lichten dit toe.
Frieda de Pater - directeur Stichting RCOAK
‘Wij vinden het belangrijk dat de kwaliteit van leven van ouderen door onze projecten verbetert. Zij
hebben veel ervaring met verlies; letterlijk wanneer mensen in hun omgeving overlijden, maar ook wanneer hun gezondheid achteruitgaat. Kunstbeoefening laat zien dat ouderen desondanks toch nog beter kunnen worden in iets, nieuwe dingen kunnen leren en zich kunnen ontwikkelen. Dat zorgt voor zingeving en zelfvertrouwen. Kunst en cultuur als essentieel onderdeel van het leven dus, in plaats van als luxe.
‘Het ZonMw programma zie ik als een gouden kans. Wij financieren de projecten, ZonMw het onderzoeksdeel. Projecten kunnen gaandeweg leren van het actieonderzoek, en de resultaten kunnen leiden tot inzichten die financieringsmogelijkheden in de toekomst verbreden. Alleen als we het patroon van tijdelijke projecten, die vaak geen blijvend effect hebben, weten te doorbreken, kan kunst en cultuur in de langdurige zorg en ondersteuning de duurzame plek krijgen die het verdient.’
Koeno Sluyterman van Loo - voormalig secretaris-directeur Fonds Sluyterman van Loo
‘Wij staan voor verhoging van de levenskwaliteit van ouderen voor wie deelname aan het maatschappelijk verkeer niet per se meer vanzelfsprekend is. Deelname aan kunstactiviteiten geeft plezier, iets om voor op te staan. Zo zei een man nadat hij deelnam aan een tekencursus: ‘Vroeger keek ik altijd naar de grond als ik buiten liep, nu kijk ik om me heen en valt me van alles op.’ Voor mij staat die uitspraak voor wat kunstbeoefening met mensen doet.
‘De samenwerking met ZonMw is een mooie kruisbestuiving. Wij leveren cases aan en de onderzoeksresultaten komen weer terug bij ons. Dit onderzoek kan helpen andere budgetten aan te spreken. Voor een structurele plek van kunst en cultuur binnen de langdurige zorg en ondersteuning zullen bijvoorbeeld ook gemeenten een rol moeten spelen.
‘Wij hopen dat het bewijs dat we gaan leveren hierbij kan helpen. De eerste resultaten die ik heb mogen lezen, zijn veelbelovend. Als fonds zullen wij natuurlijk ook onze rol pakken in het uitdragen van de resultaten, om samen de boodschap verder te brengen. Onze ambitie ligt hoog, maar dat is nodig om de ingezette beweging te ondersteunen.’
Colofon
Tekst: Marieke Kessel
© ZonMw 2021