Bij hittegolven sterven relatief meer oudere vrouwen dan oudere mannen

Dit blijkt uit onderzoek van Hein Daanen, bijzonder hoogleraar thermofysiologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Thermofysiologie is het vakgebied dat onderzoekt hoe mensen in staat zijn hun temperatuur te reguleren. Het merendeel van het thermofysiologisch onderzoek is gericht op mannen, erkent Daanen.

‘Bij vrouwen zijn er maandelijks veranderingen in lichaamstemperatuur. Als je een interventie doet, kan je bij vrouwen pas een maand later opnieuw meten. Dat maakt zulk onderzoek lastig en duur. Ik denk dat misschien wel 90 procent van de proefpersonen in dit type onderzoek mannen zijn.’

Als gevolg van klimaatverandering komt er meer aandacht voor beleidsmaatregelen die temperatuurgerelateerde sterfte kunnen reduceren. In het algemeen, zegt Daanen, is er nog weinig onderzoek dat zulk beleid kan onderbouwen. Graag zouden beleidsmakers meer inzicht hebben in subgroepen binnen een populatie die een groter risico hebben om bij (extreem) hoge of lage temperaturen te overlijden.

Samen met collega’s besloot Daanen daarom tot een studie waarin verschillen tussen vrouwen en mannen bij temperatuur gerelateerde sterfte worden onderzocht. De onderzoeksgroep analyseerde sterftecijfers van het CBS in combinatie met temperatuurstatistieken van het KNMI over 23 jaar, van 1995 tot 2017. Ze maakten onderscheid tussen mannen en vrouwen en tussen 3 leeftijdsgroepen, namelijk jonger dan 65 jaar, tussen de 65 en 80 en ouder dan 80 jaar.

Uit de resultaten blijkt dat de temperatuurgerelateerde sterfte bij koude voor vrouwen niet anders is dan die van mannen. Bij hitte zijn er in de leeftijdscategorie onder de 65 jaar ook geen verschillen, maar daarboven wel. In de categorie 65-plus stierven relatief meer vrouwen in die periode dan mannen; het effect is het duidelijkste bij mensen boven de 80 jaar. Deze uitkomsten zijn vorig jaar in een internationaal tijdschrift gepubliceerd.

Vooralsnog durft Daanen geen harde verklaringen voor de gevonden verschillen te geven -  daar is meer thermofysiologisch- en gedragsonderzoek onderzoek voor nodig. Maar mogelijke verklaringen heeft hij wel. Zo zijn er duidelijke thermofysiologische verschillen tussen mannen en vrouwen (zie kader), waarbij het vooral opvallend is dat vrouwen tijdens hitte minder goed kunnen zweten dan mannen.

In de publicatie worden ook demografische en sociologische verklaringen genoemd. Vrouwen worden in Nederland bijvoorbeeld ouder dan mannen en wonen op hoge leeftijd langer alleen. Alleenstaanden kunnen (sociaal) geïsoleerd raken, een factor waarvan bekend is dat deze bij temperatuur gerelateerde sterfte een rol speelt. Daanen: ‘Er is een studie die signaleert dat oudere vrouwen actiever zijn in het huishouden. Als deze vrouwen dat ook tijdens een hittegolf blijven doen, kan dat het risico op oververhitting vergroten.’

De verschillen in thermisch gedrag en sterfte tussen mannen en vrouwen geven volgens Daanen voldoende aanleiding om te onderzoeken of de adviezen uit het Nationale Hitte plan voor (oudere) vrouwen aanscherping behoeven (zie kader). Nu zijn deze adviezen van het RIVM voor mannen en vrouwen bij een hittegolf nog gelijk, zoals drink voldoende, beperk lichamelijke inspanning, blijf in de schaduw en draag wijde kleding.

Sowieso is volgens Daanen meer onderzoek nodig naar de vraag of mensen zich in de dagen vóór een hittegolf al fysiologisch op die komende hete dagen kunnen voorbereiden. ‘In plaats van in angst te wachten tot een hittegolf komt, kan je met een goed programma mogelijk iets doen om het lichaam op die hete dagen voor te bereiden. Binnen zo’n acclimatisatieprotocol is het dan interessant of vrouwen iets anders moeten doen dan mannen.’

Zelf deed hij al een kort experiment, geheel gericht op vrouwen. Een kleine groep vrouwen liet hij drie dagen werken in de hitte, waarvan de helft onder de 75 was en de andere helft daarboven. ‘In deze studie vond ik nog geen duidelijke aanpassingen, maar waarschijnlijk is 3 dagen ook te kort.’

Een andere manier om je op hitte of kou voor te bereiden, ligt bij kleding. Daanen verrichte thermofysiologisch onderzoek naar optimale kleding voor de krijgsmacht, sportclubs en bedrijven. Kledingstukken verschillen in de mate waarin ze isoleren en/of waterdamp doorlaten. Opnieuw noemt Daanen het opvallend hoe weinig er bij dit type onderzoek onderscheid tussen mannen en vrouwen wordt gemaakt. Omdat de vorm van het vrouwelijk lichaam heel anders is, moeten bijvoorbeeld broeken van mannen en vrouwen verschillend worden vormgegeven.

‘Vroeger moesten vrouwen bij defensie mannenbroeken dragen, nu gaan onderzoekers na hoe een legeruniform voor vrouwen er het beste uit kan zien. Dit draagt mogelijk ook bij aan meer wervingskracht voor vrouwen in de krijgsmacht.’

Zowel bij (extreme) kou als bij (extreme) hitte denkt Daanen dat er op kledinggebied veel winst te behalen is. Uiteindelijk, voorspelt hij, zal vooral ons thermisch gedrag - waaronder die kledingkeuze - bepalend zijn voor de mate waarin we in kou of hitte goed kunnen functioneren. ‘Vrouwen hebben het eerder koud, waardoor zij waarschijnlijk eerder een warme jas pakken. Anderzijds is natuurlijk ook het aanbod en modebeeld voor die kledingkeuze bepalend.’

Op dit terrein, de beschermende werking van kleding bij koude temperaturen, kent Daanen welgeteld slechts 1 (‘hele leuke’) studie. Deze dateert uit 2001 en was gericht op de mate waarin mensen uit Noord-Europese regio’s outdoor-kleding dragen als het koud is. ‘In de analyses van deze studie, uitgevoerd door Donaldson, is onderscheid gemaakt tussen vrouwen en mannen en in leeftijd. In al deze regio’s blijkt dat vrouwen meer laagjes isolerende kleding aantrekken dan mannen. De laagjes zijn bij vrouwen wel dunner, zodat er netto minder isolatie is in de kou. Deze studie is al meer dan twintig jaar oud, maar wordt nog steeds geciteerd.’

Graag onderstreept Daanen nog eens dat kleding bij klimaatverandering heel belangrijk is. ‘Het wordt gemiddeld warmer, maar er komen ook meer hele koude perioden. Bij kou zijn er weinig fysiologische mechanismen die ons kunnen helpen, dus dan is vooral het aanpassen van kleding van belang. Multidisciplinaire samenwerking kan hierin veel betekenen, met inbreng vanuit het leger tot aan de mode-industrie. Je ziet nu al dat er slimme kleding wordt ontworpen, bijvoorbeeld met warmteafgifte door geleidende draden die in de kleding zitten, gevoed door stroom uit batterijen. Die creativiteit vind ik prachtig.’

• Themapagina Klimaatverandering
• Themapagina Gender
• E-book sekse en gender in onderzoek
• Project 'Warm aanbevolen' onder leiding van Hein Daanen
• De studie van de onderzoeksgroep van Hein Daanen 'Sex differences in temperature-related all-cause mortality in the Netherlands'
• Wetenschappelijke publicatie van de onderzoeksgroep van Hein Daanen 'Sex differences in thermophysiological responses of elderly to low-intensity exercise during uncompensable heat strain'
• De genoemde studie van Donaldson 'Outdoor clothing: its relationship to geography, climate, behaviour and cold-related mortality in Europe'

Tekst: Gonny ten Haaft