‘Eenzaamheid ondergraaft de verbinding in onze maatschappij’
Roelof Hortulanus haakte al begin jaren ‘90 aan op het onderwerp eenzaamheid en schreef er vele boeken en artikelen over. Nu is hij emeritus-hoogleraar Sociale interventies en lokaal sociaal beleid aan de Universiteit voor Humanistiek. ‘We weten inmiddels dat er verschillende soorten eenzaamheid bestaan, zoals sociale of emotionele eenzaamheid. Deze kunnen veel verschillende – niet altijd even goed herkenbare - verschijningsvormen hebben. Soms lijkt iemand heel passief en eenzaam, maar is onderdeel van een klein, maar stevig netwerk. Of iemand lijkt heel actief, doet misschien zelfs vrijwilligerswerk, maar voelt zich enorm eenzaam.’
Ook weten we meer over de effecten van eenzaamheid, vertelt de hoogleraar. ‘Het blijkt veel meer te zijn dan een mentaal vervelende kwestie. Langdurige eenzaamheid is slecht voor je gezondheid. Omgekeerd geldt dat ook, een goed sociaal netwerk bevordert gezondheid.’ Trudy Prins, bestuurder bij zorginstelling Rijnhoven, vult deze inzichten aan: ‘We denken bij eenzaamheid snel aan ouderen, maar weten nu - mede door corona – dat iedereen zich eenzaam kan voelen. Ook jongeren. Het lijkt of zij heel gemakkelijk contact kunnen maken, met alle digitale apps en platforms. Maar het is steeds lastiger om je écht met een ander te identificeren. En dat hebben we wel nodig om te weten wie we zelf zijn.’
Bingo is niet genoeg
Al deze inzichten zorgen dat eenzaamheid steeds steviger en beter onderbouwd op de agenda staat. Maar wat is er dan nodig om die gevoelens van eenzaamheid te verminderen? Prins vertelt over het voortschrijdende inzicht op dat vlak: ‘In eerste instantie zagen we eenzaamheid vooral als gevolg van een zinvolle dagbesteding. Dus als je dan maar een paar leuke dingen doet, zoals een kaartclubje of bingomiddag, dan komt het wel goed. Maar inmiddels weten we dat het niet alleen gaat om contact, maar ook om zingeving. Als dat mist, helpt contact ook niet.’
Afgelopen jaren is er veel gebeurd vanuit het programma Eén tegen Eenzaamheid van VWS en het daaruit voortkomend ZonMw-programma Versterking aanpak eenzaamheid. Hortulanus: ‘Er is steeds meer oog voor de groeiende diversiteit van onze samenleving en wat dat vraagt van de aanpak van eenzaamheid. Doelgroepen kunnen namelijk heel andere aanknopingspunten hebben om een interventie of project aan te laten sluiten bij de leefwereld van de mensen waar het om gaat. Daar hebben we nog stappen in te zetten. Maar de start is bewustwording van deze diversiteit.’
Prins vult aan: ‘Ik zie dat in het programma van ZonMw wordt geprobeerd weg te blijven van de gedachte ‘als je maar mensen bij elkaar zet, komt het vanzelf goed’. In sommige projecten is dat al heel mooi uitgewerkt, maar ik denk dat het nog innovatiever kan. Zodat we nog beter kunnen doordringen tot de oorzaak van die gevoelens van eenzaamheid in iemands leven.’
Aandacht voor vaardigheden
Daarvoor is ook antwoord nodig op de vraag: ‘Hoe komt het dat iemand zich geen onderdeel meer voelt van de wereld om zich heen?’ Prins noemt een voorbeeld uit de praktijk van haar zorgorganisatie Rijnhoven, waar een dementerend persoon aangaf nooit meer aangeraakt te worden. ‘Die persoon vond het daarom bijna fijn om fysiotherapie te krijgen. Als iemand nooit wordt aangeraakt, kan dat zorgen voor een gevoel er niet meer bij te horen.’ Hortulanus knikt instemmend: ‘Dat hoort erg bij emotionele eenzaamheid, een betekenisvol contact met iemand.’
In zijn vele onderzoeken heeft Hortulanus veel aandacht voor de veroorzakende factoren van eenzaamheid. Sociale vaardigheden noemt hij als een zeer belangrijke. ‘Een categorie mensen mist die vaardigheden. Bij hen is die eenzaamheid al in de vroege jeugd opgebouwd. Iemands levensloop of bepaalde life events kunnen ervoor zorgen dat dit levenslang effect blijft hebben. Dit vergroot het risico op langdurige eenzaamheid. Aandacht voor vaardigheden die je nodig hebt om je te verbinden met een ander, bijvoorbeeld met trainingen en in het onderwijs, is daarom van groot belang.’
Preventie van eenzaamheid
Het is niet alleen belangrijk om mensen die nu kampen met eenzaamheid te signaleren en helpen, benadrukken beiden, maar ook om te voorkomen dat het zover komt. Prins: ‘Uit onderzoek blijkt dat mensen 3 grote ingrijpende life events aankunnen. Daarna loopt iemand meer risico op een burn-out of langdurige eenzaamheid. Daar kunnen zorg- en welzijnsprofessionals, maar ook mensen zelf als zij daar passende tools voor hebben, veel alerter op zijn.’
Naast iemands vaardigheden speelt de omgeving van een persoon een rol. Net als het individualisme van onze maatschappij. Hortulanus: ‘Het heeft invloed of iemand zich onderdeel voelt van de eigen buurt. Het klinkt misschien ouderwets, maar daar kan veel simpele sociale steun uit voortkomen. Ik denk dat deze samenleving op den duur niet anders kan dan meer vanuit het collectief aan de slag te gaan. De wal keert dan uiteindelijk het schip.’
Verder bouwen op lange termijn
Het programma Een tegen Eenzaamheid en de bijbehorende ZonMw-subsidies helpen om dit zo soepel mogelijk te laten verlopen, stelt Prins. ‘Het staat inmiddels stevig op de politieke, beleidsmatige en onderzoeksagenda. Zo bouwen we steeds verder aan onze kennis en aanpak.’ Hortulanus vult aan: ‘Daarvoor is wel nodig dat we beter zicht hebben op de duurzaamheid van de effecten van projecten. Deze moeten we daarvoor langer in de tijd bekijken. Ook zou ik in beleid en onderzoek graag nog meer aandacht zien voor de diversiteit van eenzaamheid, net als de veelheid aan aanknopingspunten voor activiteiten en interventies bij diverse doelgroepen. Daar zijn nog stappen in te maken.’
Willen ze nog iets meegeven aan beleidsmakers? Prins: ‘Onderschat eenzaamheid niet. Ook niet nu er veel andere problemen op ons afkomen. Eenzaamheidsproblematiek raakt aan wie we zijn en hoe we ons verhouden tot de wereld om ons heen. Eenzaamheid ondergraaft de verbinding in onze maatschappij.’ Hortulanus: ‘We moeten de aanpak van eenzaamheid gaan zien als directe en preventieve gezondheids- en welzijnsinterventie. Daar zijn die interventies en preventieve maatregelen voor nodig waar we nu een kwaliteitsslag op moeten maken.’
Véronique Timmerhuis, algemeen directeur ZonMw
Als het gaat om de strijd tegen eenzaamheid benadrukt Véronique Timmerhuis, directeur van ZonMw, het belang van een brede benadering van gezondheid. Deze benadering sluit aan bij het verbinden van (onderzoeks)domeinen binnen en buiten de gezondheidszorg. Véronique licht toe:
‘We zien dat de zorg steeds meer vermaatschappelijkt en verknoopt raakt met andere maatschappelijke domeinen en vraagstukken. Denk aan armoede, stress en klimaatverandering en hoe dit inwerkt op gezondheid. Zo heeft ook eenzaamheid grote effecten op de gezondheid. Gezondheid en zorg staan als het ware midden in de samenleving.
Alles wat je doet in het sociale domein kan een enorme bijdrage leveren aan de ervaren gezondheid en ook aan de enorme vraag naar zorg. Daarom is het zo belangrijk om het sociale domein en het zorgdomein beter met elkaar te verbinden. En dat is een beleidsopgave waar ZonMw graag een bijdrage aan levert.
Wat kan ZonMw dan bijdragen? ZonMw staat voor “met kennis werken aan een goede gezondheid voor iedereen”. Binnen het programma ‘Versterking aanpak eenzaamheid’ zoeken we enerzijds naar kennis over interventies: wat zijn aanpakken die werken en hoe verduurzamen we deze? Maar ook kennis over aanpakken om de domeinen steeds beter met elkaar te verbinden. Door al deze leerervaringen met elkaar te delen en structurele samenwerkingen op te zetten, kunnen we dit verankeren. En écht een verandering tot stand brengen voor de mensen die dat nodig hebben.
Ook in mijn eigen omgeving spelen vraagstukken hoe om te gaan met (mogelijke) eenzaamheid. Toen mijn vader enkele jaren geleden overleed, is mijn moeder, nu 88, verhuisd van Limburg naar Den Haag. Het was een hele stap om te zetten, maar wel één die heel goed heeft uitgepakt; ze heeft veel aanloop van (klein)kinderen en zo een uitgebreid netwerk om zich heen. Een sociaal netwerk, en in het bijzonder een familienetwerk, is van hele grote waarde.
Maar ik zie ook jónge mensen worstelen met eenzaamheid, vooral tijdens de coronopandemie. Het valt mij op dat iedereen er zo verschillend mee omgaat. Mensen met veel contacten kunnen zich toch eenzaam voelen. En omgekeerd kunnen mensen die helemaal niet zoveel contacten hebben, zich soms heel goed redden. Dit onderstreept het individuele aspect dat door alle aanpakken heen loopt. En dat brengt je weer terug bij die brede benadering van gezondheid waar ZonMw voor staat.’
© ZonMw 2022
Tekst Marieke Kessel Foto's Ministerie van VWS, Trudy Prins, Roelof Hortulanus en ZonMw