Dynamische kennissynthese lokale netwerken samenhangende ouderenzorg

‘Lokale netwerken samenhangende ouderenzorg’ begon in 2019 als onderdeel van het programma Langdurige Zorg en Ondersteuning. Doel van deze programmalijn was ondersteuning te bieden bij het verder ontwikkelen en bestendigen van lokale netwerken voor samenhangende ouderenzorg. Om zo te komen tot een samenhangend aanbod van zorg, welzijn en ondersteuning aan thuiswonende ouderen.

‘Hoe loopt het contact van onze huisarts met de wijkverpleegkundige eigenlijk, wanneer mevrouw Janssen plotseling ziek geworden is en extra zorg thuis nodig heeft? En hoe kunnen wij deze samenwerking nog efficiënter en duurzamer maken?’ zo omschreven de ZonMw programmamanagers Vicky de Boer, Désirée te Marvelde en commissievoorzitter Trudy Prins de centrale vraag, in december 2019 in het artikel ‘Samenwerken aan duurzame zorg en ondersteuning’ (in Geron, tijdschrift over ouder worden & samenleving).

De netwerken gingen aan de slag met een omgevingsanalyse, een quickscan en actieonderzoek op specifieke thema’s. Zo kregen de betrokkenen meer inzicht in hun dagelijkse praktijk met kansen en knelpunten en de verschillende aanbieders van zorg, ondersteuning en welzijn in de wijk. Doel van het programma was om de professionals in de netwerken handvatten aan te reiken om naar hun eigen praktijk te kijken met een onderzoekende blik en de samenwerking tussen zorg, ondersteuning en welzijn in de wijk verder te ontwikkelen.

In het kader van de programmalijn Lokale netwerken samenhangende ouderenzorg (onderdeel van Langdurige Zorg en Ondersteuning I) zijn in de periode 2019-2023 door ZonMw 170 subsidies verstrekt aan in totaal 110 lokale netwerkwerken samenhangende ouderenzorg. Deze netwerken zijn op verschillende thema’s lerend aan de slag gegaan met de (door)ontwikkeling van hun samenwerking. Mooie ervaringen werden vastgelegd in onder andere de volgende artikelen:

September 2020 Levensloopbestendig wonen in de Hilversumse Meent

Juli 2021  Hoe lokaal netwerk Yn’e Buorren ouderen regie geeft over eigen zo

Januari 2022 Ouderenzorgnetwerk Dichteren: meepraten en praktische oplossingen

September 2022 Kleurrijk Almere: ‘Goed luisteren naar verhalen en ervaringen van oudere migranten is goud waard

Februari 2023 In gesprek over morgen met het wensenboekje van GENERO

Mei 2023 Lokaal netwerk Beter Thuis Loosduinen: korte lijnen zorg & welzijn

Moniek Willemstein, programmamanager van het programma Lokale Netwerken, vertelt: ‘Er werd veel (ervarings) en praktijkkennis opgedaan in de verschillende netwerken. Er werd bijvoorbeeld gekeken naar hoe door samenwerking tussen zorg en welzijn de valpreventie beter te organiseren of naar alles wat nodig is om een ontmoetingsplek voor ouderen in de wijk goed vorm te geven. Maar tussen de netwerken werd weinig kennis en ervaring uitgewisseld. 

Om in die lacune te voorzien en om geleerde lessen te bundelen en te delen, kregen de actieonderzoekers Tineke Abma, Barbara Groot en Mariëlle Schuurman van het LUMC, in april 2022 van ZonMw de opdracht om gedurende twee jaar, samen met betrokkenen uit de netwerken, hieraan te werken. ‘We wilden de verschillende inzichten, lessen en ervaringen bundelen en beschikbaar maken voor lokale netwerken om te kunnen benutten voor hun lokale praktijk. Daarnaast wilden we ook graag inzicht verwerven in de aanpak van de synthese zelf’, licht Moniek Willemstein toe. ‘Het leren over meerdere projecten heen, hoe pak je dat aan? Als we samen gaan leren, wat werkt dan goed en wat werkt minder goed? Via georganiseerde ontmoetingen hebben betrokkenen van de netwerken hierover kennis en ervaringen met elkaar uitgewisseld.’

Hoogleraar Tineke Abma duidt in haar inleiding de uitdagingen en de verworven inzichten. ‘We hadden de opdracht om een dynamisch leerproces tussen de mensen uit de netwerken op gang te brengen. Geen statische kennisbank. Maar hoe doe je dat?’ Het team liet zich hierbij mede inspireren door een advies over kennisinfrastructuren met impact door collega Jet Bussemaker en Wendy Reijmerink, stafmedewerker Strategie & Innovatie bij ZonMw. 

In de kern kwam dat hier op neer: mensen leren van en met elkaar als er ‘productieve interacties’ ontstaan. Oftewel mensen willen graag anderen ontmoeten die met dezelfde vraagstukken worstelen. Verschillende perspectieven zijn cruciaal, net als veiligheid om niet alleen succesverhalen te delen, maar ook twijfels, vragen en teleurstellingen. Ten slotte, is het belangrijk dat mensen een gedeelde droom hebben. Bij ons was dat: het werken aan een leeftijdsvriendelijke samenleving.

Eén van de belangrijkste bevindingen is dat lokaal samenwerken vraagt om investeren in relaties, elkaar leren kennen en nieuwe verbindingen aangaan. Dat gaat vaak gepaard met spanningen. Zeker als domeinen bij elkaar komen die verschillende talen spreken, bijvoorbeeld zorg en welzijn. En soms zelfs nog breder met woningbouwcorporaties, sociale ondernemers en gemeenten. Dit inzicht werd gedeeld met ZonMw: resultaten zijn belangrijk, maar het proces is  minstens zo belangrijk.

De waarde van samenwerken is soms moeilijk te benoemen. Het heeft waarde, dat is wat veel mensen ervaren, maar waar zit dat in? ‘Het elkaar leren kennen en daardoor elkaar makkelijker kunnen vinden, juist ook bij problemen, is bij samenwerken heel waardevol’, licht Barbara Groot toe. ‘Wicked skills, de vaardigheden om te kunnen werken met conflict, het conflict niet uit de weg gaan, maar productief maken, is ook cruciaal gebleken. Door samen uit een conflict te komen, wordt duidelijker wie welke talenten heeft. Het leidt ook tot meer vertrouwen, waardoor mensen elkaar weer beter weten te vinden.’

De meeste netwerken startten vanuit de zorg, bijvoorbeeld een huisartspraktijk of thuiszorginstelling. Gaandeweg ontstond vaak het inzicht dat er meer nodig is om de kwaliteit van leven van ouderen te verbeteren. De acht domeinen van het age-friendly communities model (zie figuur 1) van de WHO bleek behulpzaam om te zien wat en wie nog in de netwerken ontbraken. Dit model werd al vroeg in het onderzoek ingebracht door de onderzoekers om het leren te prikkelen.

Het was ook een eye-opener onder de deelnemers dat veel netwerken nog geen ouderen in het lokale netwerk hadden opgenomen. Bij de netwerken waar ouderen wel actief participeerden ontstonden er nieuwe inzichten. Professionals realiseerden zich bijvoorbeeld dat niet alle vragen op te lossen zijn met zorg. Bijvoorbeeld bij het ervaren van verlies en eenzaamheid gaven ouderen aan: ‘Zie mij als mens. Zorg ervoor dat ik gezien en gehoord wordt.’ Dat was in veel gevallen belangrijker dan het oplossen van concrete (zorg)vragen. Een ‘goed leven’ wordt ook niet alleen via goede zorg bereikt. Ook burgerparticipatie, inclusie, goede communicatie en de indeling van de gebouwde omgeving bleken belangrijk.

Afbeelding

Het enthousiasme om deel te nemen aan het traject was ongekend groot. Met name het werken met creatieve methoden maakte heel veel los. De toolkit ‘Samenwerken als een bos’, ontworpen in co-creatie en vormgegeven door actieonderzoeker Mariëlle Schuurman, waarbij het eco-systeem van een bos gebruikt wordt om naar verschillende aspecten van netwerken te kijken en erover te praten, hielp bij de reflectie, om te evalueren of om na te denken over de gemeenschappelijke visie (Figuur 2). Ook de oudere deelnemers participeerden actief. Het dynamische karakter van de kennissynthese heeft heel veel in beweging gezet en positieve energie losgemaakt.

Afbeelding

Tijdens de laatste bijeenkomst met de projectleiders, georganiseerd in het kader van het traject, waren ook veel partners uit het onderwijs aanwezig, zoals studenten en docenten (MBO/HBO/WO). Daar kwamen deelnemers tot het inzicht hoe belangrijk het is dat de professionals van de toekomst leren werken met wicked skills (luisteren, open vragen stellen, je in de ander verplaatsen, met conflict omgaan etc.). Die zijn namelijk hard nodig – naast inhoudelijke vakkennis – om duurzame domein overstijgende samenwerking toekomstbestendig te maken.

De website werd goed ontvangen. ‘De website geeft een mooi overzicht van wat er nodig is om beter samen te werken met en voor ouderen in wijken en buurten, en verrijkt de gepubliceerde artikelen. Het is een vorm die goed gebruikt kan worden door het onderwijs. Alle materiaal ter inspiratie aanbieden, werkt beter dan een kant en klare module’, aldus één van de commissieleden.

Colofon

Tekst: Camie van der Brug 
Beeld: Mariëlle Schuurman en Camie van der Brug  
Eindredactie: ZonMw