Kwetsbare burgers tijdens de coronapandemie

Kwetsbare burgers tijdens de coronapandemie
Er is een grote groep burgers in het publieke domein die door hun kwetsbare positie hard wordt geraakt door de gevolgen van COVID-19. Wat zijn de behoeften van migranten, laaggeletterden, daklozen, mensen met licht verstandelijke beperking en overige kwetsbare groepen? ZonMw richt zich op de behandeling en preventie van COVID-19 en ander corona-onderzoek.

Projectleidersbijeenkomst COVID-19 en Kwetsbare groepen

Tijdens de bijeenkomst COVID-19 en Kwetsbare groepen op 10 februari 2021 lieten onderzoekers zien wat er speelt en wat we nu al kunnen doen om knelpunten aan te pakken en in behoeften te voorzien.

Ruim 70 onderzoekers bijeen

Meer dan 70 onderzoekers van 14 projecten troffen elkaar via Zoom. Hun onderzoeken zijn nog in volle gang. In zijn openingswoord benadrukte Renze Portengen, programmamanager bij het Directoraat-Generaal Samenleving & COVID-19 (DGSC-19) het belang van hun onderzoek. DGSC-19 adviseert onder meer over middellang overheidsbeleid om de impact van de crisis op burgers met een kwetsbare positie te beschermen. Wetenschappelijk onderzoek is daarin een belangrijke voedingsbron.

Van elkaar leren en elkaar inspireren

De bijeenkomst is bedoeld om van elkaar te leren en elkaar te inspireren. In een korte pitch presenteren projectleiders hun project en delen ze de eerste inzichten en oplossingsrichtingen. Velen lopen in hun onderzoek tegen dezelfde vraagstukken en dilemma’s aan. In de eerste ronde breakoutrooms wisselen ze in kleine groepen hun ervaringen uit. Er blijkt bijvoorbeeld geen eenduidige definitie van ‘kwetsbaar’ te zijn. In de tweede ronde breakoutrooms komen ook inhoudelijke dilemma’s op tafel, zoals welke signalen en inzichten je wél of juist niet breed kan delen.

In een eindreflectie roept strategisch adviseur Bert Roes van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) de onderzoekers op vooral lokaal samen te werken. “Niet alleen met de lokale overheden, maar ook met partijen uit de praktijk. Goede projecten kunnen daardoor sneller en makkelijker worden uitgerold.” Clusterhoofd GGZ Cule Cucic van ZonMw voegt toe dat het nu niet de tijd is voor lange termijn academisch promotieonderzoek. “Wat nu nodig is, is een vorm van actieonderzoek met kortcyclische terugkoppeling naar de praktijk om ons allemaal te helpen. Vooral om de kwetsbaren onder ons een betere tijd van leven te bieden.”

‘Steun kwetsbare groepen vraagt maatwerk op lokaal niveau’

Met een maatschappelijk steunpakket van 200 miljoen euro wil het Rijk de impact van corona en de maatregelen op kwetsbare groepen beperken. Wat moet er gebeuren?

Renze Portengen is programmamanager bij het directoraat-generaal Samenleving en COVID-19 (DGSC-19). DGSC-19 adviseert onder meer over middellang overheidsbeleid om de impact van de crisis op burgers met een kwetsbare positie te beschermen. Met zijn team stelde hij de Kamerbrief op die het steunpakket op de politieke agenda zette. Op de ZonMw-bijeenkomst van 10 februari gaf hij een korte inleiding.

Wat is prioriteit voor DGSC-19 als het gaat om kwetsbare groepen?

“We hebben momenteel drie crises ineen: op gebied van gezondheid, de economie en nu ook een sociaalpsychologische crisis. Voor de acute maatregelen om het virus te bestrijden en voor het beperken van de gevolgen van de economie, waren al steunpakketten beschikbaar. Er is nu ook een steunpakket om de impact op het mentale welzijn op de korte termijn te kunnen dempen en verdere structurele schade te voorkomen. De focus ligt daarbij op de groepen die het hardst worden geraakt: kwetsbare jongeren, alleenwonende ouderen, mensen met een licht verstandelijke beperking, dak- en thuislozen en mensen met psychische problematiek.”

“We kiezen voor samenwerking met lokale overheden en lokale partners”

Voor welke aanpak is gekozen?

Kwetsbare groepen bereiken vraagt maatwerk. Daarom kiezen we voor samenwerking met lokale overheden en lokale partners. Zij kennen de kwetsbare groepen en op lokaal niveau zijn er al initiatieven die we met de maatregelen snel kunnen intensiveren en opschalen. Het steunpakket kent drie actielijnen: een gericht op het welzijn van de jeugd, een op het welzijn van de overige kwetsbare groepen en een op het bevorderen van een gezonde leefstijl. Een gezonde leefstijl is belangrijk, zeker in deze tijd waarin mensen door de maatregelen juist minder zijn gaan bewegen. We willen daarom dat activiteiten voor welzijn en gezondheid elkaar versterken. Een gezond lichaam en gezonde geest zijn nauw met elkaar verbonden.”

Lees verder:

Renze is trekker van de actielijn Kwetsbare groepen binnen DGSC-19 en leverde input voor de voorgestelde aanpak. Voor inspiratie oriënteerde hij zich breed. Zo zocht hij ook contact met ZonMw voor een bijeenkomst met de doelgroep. En ging hij in dialoog met een tiental wetenschappers die binnen het ZonMw-programma COVID-19 en kwetsbaren onderzoek doen. “Ik vind het belangrijk dat wetenschap en beleid elkaar weten te vinden. De dialoog heeft me voeding en denkrichtingen gegeven over de beste aanpak, zoals de focus op lokaal, het belang van perspectief bieden en het idee om zorg en cultuur te koppelen. Want met creatieve initiatieven kun je ook dat gevoel van verbondenheid en zingeving oproepen waar zoveel behoefte aan is. En dat is nu precies waar de mensen in de cultuursector zo goed in zijn. We hopen dit soort initiatieven met de steunmaatregelen te stimuleren.”

Van daklozenopvang tot design 1,5 meter samenleving

COVID-19 heeft een grote impact op onze samenleving. Sommige groepen en gebieden worden harder getroffen dan andere. In deze rubriek lichten we een paar projecten uit.

Dit zijn de 14 projecten rond kwetsbare burgers en COVID-19

Van metabespiegeling tot lokale verhalen. Elke vanuit hun eigen perspectief leggen de projecten pijnpunten bloot en vinden ze aanknopingspunten voor oplossingen.

Dit project wil de ernst en de gevolgen van de pandemie voor migrantengroepen in Nederland duidelijk maken. (urgent traject)

Dit project wil een bijdrage leveren aan passende zorg en opvang van deze kwetsbare groep tijdens epidemieën.

De maatschappelijke gevolgen van COVID-19 worden vaak via (digitale) vragenlijsten in beeld gebracht. Maar in deze peilingen zijn kwetsbare groepen vaak moeilijk te herkennen, als mensen al bereikt worden en deelnemen. Dit project wil met een gemeenschapsgerichte participatieve aanpak in Utrecht samen kwetsbaarheden bij COVID-19 inzichtelijk maken en oplossen.

Hoewel de lockdown aanvankelijk ook rust bracht, werd bij de meest kwetsbare groepen vooral het sociale contact gemist. Met de versoepeling van regels ervoeren zij verwarring over verschil in regels en ongelijkheid die daardoor ontstond.

Dit project onderzoekt welke structurele problemen rond arbeidsmigratie de coronacrisis heeft bloot gelegd en welke kansen deze crisis biedt voor systeemverandering ter bevordering van de bescherming van arbeidsmigranten werkzaam in de frontlinie.

Dit project wil inzicht krijgen in de gevolgen van de coronacrisis voor verschillende kwetsbare groepen in de regio Amsterdam en onderzoekt hoe hulp verleend is en hoe hulpverlening op midden- en lange termijn georganiseerd kan worden.

Dit project heeft als doel een (zorg)ethische analyse van de COVID-19 beleidskeuzes op te leveren. Met het oog op nieuwe virusuitbraken is het cruciaal om het initiële crisisbeleid te evalueren aangezien in een crisis de ingrijpende maatregelen onderbouwd dienen te zijn. Er staan immers belangrijke (sociale) waarden op het spel.

Hoe kunnen we resultaten verder brengen?

De meeste projecten over COVID-19 en kwetsbaren zijn nog in volle gang. Hoe kunnen we ervoor zorgen dat de kennis die uit onderzoek beschikbaar komt en gaat komen, wordt benut in beleid, onderzoek, onderwijs en praktijk? Hoe deel je (tussen)resultaten, en met welk doel?

In een eerste ronde van breakoutsessies wisselen verschillende teams van onderzoekers ervaringen en tips uit met behulp van digitale post-its.

1 / 3

Inzichten en signalen: welke resultaten communiceer je en hoe bereik je een breed publiek?

Communicatie is een vak apart, je kunt niet verwachten dat onderzoekers ook goede communicatieadviseurs zijn. De digitale post-its staan vol met tips. Wetenschappers hebben snel de neiging om een rapport te schrijven, maar wie zit daar nog op te wachten? Je onderzoeksrapportage delen als terugkoppeling naar kwetsbare doelgroepen, zal waarschijnlijk niet het beoogde effect hebben. Als mensen moeite hebben met lezen, dan kun je tips vinden op Pharos.nl. Maar misschien is het beter om te kiezen voor een andere vorm, zoals een blog, een infographic of misschien een filmpje. Een andere manier zou zijn om de betreffende gemeente erbij te betrekken en gezamenlijk over je onderzoek te berichten. Daar zit ook een knelpunt, want de communicatie vanuit de overheid naar onderzoekers, gemeente, provincies en burgers is vaak onduidelijk. Voor startende projecten is het daarom goed om tijdens het schrijven van een projectvoorstel een communicatie-expert mee te nemen in de begroting, zodat je heel gericht je doelgroep kunt bereiken.

2 / 3

Helicoptervisie: wat deel je met beleid en praktijk en wat moeten partijen daarmee doen?

Wat gaan we (samen) doen met de resultaten? Er is behoefte aan synergie. Hoe kunnen we al tijdens de preventieve ingrepen – en met oog voor de kwetsbare groepen – nu al proactief starten met de wederopbouw? Zie kortetermijnbeleid niet los van de langere termijn. Niet alleen kijken naar de eigen onderzoeksbevindingen, maar ook naar de uitkomsten van andere onderzoeken en die meenemen in je strategie. En in hoeverre zijn de resultaten uit COVID-19-onderzoek ook breder door te vertalen? Een belangrijke prioriteit voor diverse doelgroepen is om helder en in eenvoudig taalgebruik te communiceren over maatregelen en de veranderingen die daar steeds in zijn. Krachten uit verschillende onderzoeken bundelen en toewerken naar oplossingen, richtlijnen voor beroepsgroepen en gezamenlijke beleidsaanbevelingen. Participatie van de groepen zelf kan daarbij beter, hun oordelen moeten worden meegenomen. Bij overlegtafels kan dat sterker, er wordt niet genoeg geluisterd.

3 / 3

Vervolgvragen: Wat weten we nog niet goed genoeg en waar moet nog onderzoek naar gedaan worden?

Welke vervolgvraagstukken liggen er nu voor onderzoek? Zijn er hiaten? Ouderenzorg en mantelzorg zijn het afgelopen jaar in de steek gelaten. Kijken we ook voldoende naar zorgverleners die dag in, dag uit omgaan met rouw, trauma en stress? En kunnen we iets leren voor de toekomst van de zorg met het oog op vergrijzing? Ook sturingsvraagstukken en regie vragen aandacht. Er is een herwaardering van de overheid: de overheid heeft een actiever rol gekregen. Wat kunnen we leren over decentralisatie? En systeemfouten kwamen aan het licht, bijvoorbeeld rondom arbeidsmigranten. Onderliggende problemen worden weliswaar versterkt, maar dat biedt ook kansen om nieuwe oplossingsrichtingen uit te werken. Stimuleer lokale samenwerking en verduurzaam vrijwillige initiatieven en burgerinitiatieven.

Aanscherpen van lopende onderzoeken

Onderzoek naar COVID-19 en kwetsbare groepen werpt ook aan de proceskant nieuwe vragen op. In breakoutrooms bespreken teams prangende kwesties met elkaar. Zo kunnen ze het lopend en toekomstig onderzoek aanscherpen.

In een tweede ronde van breakoutsessies wisselen verschillende teams van onderzoekers ervaringen en tips uit met behulp van digitale post-its.

1 / 5

Hoe definieer je kwetsbaarheid?

Hoe definiëren we kwetsbare groepen? De definitie van kwetsbaar is niet helder. Er zijn meerdere verschillen aan te wijzen: sociaaleconomisch, sociaalpsychologisch, gezondheid, het wel of niet hebben van sociaal kapitaal. In deze tijd ontstaan ook ‘nieuwe’ kwetsbare groepen, met een ander soort kwetsbaarheid, zoals ZZP’ers. De zorg is dat de term ‘kwetsbaar’ stigmatiserend kan werken. Uit de discussie in de breakoutroom wordt duidelijk dat het van groot belang is een gemeenschappelijke taal te ontwikkelen. De kunst is dan om de goede indicatoren te definiëren waarop je groepen kunt vinden.

2 / 5

Afstemming, afbakening en bespreken van gebruikte indicatoren

Inhoudelijke afstemming tussen projecten is wenselijk om resultaten te kunnen vergelijken. Welke indicatoren gebruik je? Is afstemming mogelijk? De breakoutroom levert suggesties op voor indicatoren die gezamenlijk afgestemd zouden kunnen worden. Hierbij werd ingezoomd op de definiëring van kwetsbaarheid. Wanneer beschouw je iemand als ‘kwetsbaar’? En vinden en ervaren de ‘kwetsbaren’ dit zelf ook zo? Er werd verder gesproken over nieuwe vormen van kwetsbaarheid door de maatregelen van COVID-19. Ook is het belangrijk dat de ongedocumenteerden als ‘kwetsbaar’ worden meegenomen.

3 / 5

Hoe bereik je de doelgroep en hoe betrek je ze, juist in deze lastige tijd?

Je doelgroep bereiken en betrekken is belangrijk om meer inzicht te krijgen in het handelingsperspectief en de behoeften van de doelgroep. Via (intermediaire) organisaties en bestaande netwerken of panels kun je veel mensen bereiken. Werving kan ook via social media of via professionals, zoals buurtzorg of taalambassadeurs. Het gevaar van coronamoeheid ligt op de loer bij professionals en organisaties. Dat komt door werkdruk, maar ook door veel onderzoeksaanvragen. Maar de doelgroepen zijn vaak erg bereid om mee te werken. Ze voelen zich gezien en gehoord.

4 / 5

Etniciteit of armoede: wat ligt voor?

Is het belangrijk om etniciteit/migratieachtergrond apart mee te nemen of gaat het vooral om armoede/laaggeletterdheid of andere factoren? Hoe hangt de problematiek al dan niet samen? Op de post-its reageert iemand korzelig: Waarom popt deze vraag toch steeds weer op? We weten toch allang dat er meer elementen spelen bij etnische gezondheidsverschillen dan SES? De post-it eronder beweert precies het tegenovergestelde. Een derde concludeert: Mij valt op dat in de opmerkingen tot nu toe tegenstrijdige dingen staan, waardoor de vraag me toch wel relevant lijkt. Nadat iedereen zijn punt duidelijk heeft gemaakt, komen de deelnemers toch tot een gezamenlijke conclusie: etniciteit/migratieachtergrond en armoede/laaggeletterdheid kun je niet afzonderlijk van elkaar zien. Het gaat om een combinatie van factoren die deels samenhangen met de economische status en herkomst in de samenleving. Dit is vooral belangrijk in het kader van beleid, bijvoorbeeld bij maatregelen die specifiek voor de doelgroep zijn. Dit ligt echter gevoelig in de media en communicatie, denk aan beeldvorming en discriminatie.

5 / 5

Data: verzamelen, samenbrengen, hergebruiken

Welke data worden verzameld en hoe kunnen die zinvol bij elkaar gebracht worden? Hoe kunnen data hergebruikt worden? Op de post-its delen deelnemers hun zorgen. Zijn er al bijvoorbeeld al metadataformulieren? Hoe regel je afstemming, terwijl je al druk bent met je onderzoek? En hoe gaan we om met de enorme diversiteit aan onderzoek? Wordt er gewerkt aan een master ontologie? Veel van deze zorgen zullen worden opgelost met de metadataschema’s die nu worden ontwikkeld voor het COVID-19-programma. Daarmee kan heel specifieke informatie gegeven worden over de kenmerken van een dataset. Deze metadata-informatie komt beschikbaar op de Health Data portal. Zo worden datasets uit de projecten vindbaar en onderling vergelijkbaar. Dan wordt ook helder op welke punten je eventueel afspraken kan maken om te harmoniseren. Wil je meer weten, check dan het verslag van de workshop COVID-19 data portal en data FAIRification, die gehouden werd tijdens het Health-RI-congres van 4 maart jl.

Onderzoek naar corona en COVID-19

Samen met onze opdrachtgevers zijn we op nationaal en internationaal niveau in gesprek met beleidsmakers, onderzoekers, praktijkprofessionals en dataprofessionals over de mogelijkheden om nu en in de toekomst met onderzoek en de kennis die hieruit voortvloeit bij te dragen aan een oplossing in de strijd tegen het coronavirus COVID-19. Wilt u weten welke onderzoeken nu worden gedaan of inmiddels zijn afgerond op het gebied van corona en COVID-19? Inmiddels gaat het al om honderden projecten. Lees verder op de pagina Onderzoek naar corona en COVID-19.

Meer informatie

Zorg en preventie voor kwetsbare burgers
Preventie en sociaaleconomische gezondheidsverschillen

Onderwerpen

COVID-19