Risicogemeenschappen willen praten over vrouwelijke genitale verminking

Met subsidie uit het ZonMw-programma Geweld hoort nergens thuis voerde Slev onderzoek uit naar de praktische uitvoering van het beleid rond VGV. Samen met haar onderzoeksteam deed zij dit in de GGD-regio’s Amsterdam-Amstelland en Gelderland-Zuid. Zelf is zij onderzoeker forensische geneeskunde bij de Amsterdamse GGD.

VGV is een (bij wet verboden) ingreep aan de uitwendige vrouwelijke geslachtsorganen zonder medische noodzaak. Meestal vindt deze ingreep plaats bij meisjes tussen de leeftijd van 0 en 15 jaar. Er worden 4 vormen van VGV onderscheiden, oplopend in ernst van de ingreep. Op 1 januari 2018 wonen in Nederland bijna 41.000 vrouwen die besneden zijn.

Meisjes of vrouwen die besneden zijn, kunnen lichamelijke, psychische en/of seksuele klachten hebben. Krijgen zij de hulp en zorg die zij nodig hebben? Hebben professionals en organisaties voldoende kennis? Weten ze elkaar te vinden?
 

Een belangrijke uitkomst van dit onderzoek is dat er in Nederland al relatief veel kennis en expertise is, maar dat deze nog te weinig ‘gevonden’ wordt. Zo zijn er brochures en filmpjes over VGV voor meisjes en vrouwen, e-learnings voor hulpverleners, een leidraad voor gynaecologen en verloskundigen en een meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling. Veel professionals en instellingen weten deze bronnen echter onvoldoende te vinden. Minstens zo belangrijk is dat professionals vaak over onvoldoende vaardigheden beschikken om met de betreffende vrouwen en/of mannen over dit onderwerp te spreken.

Met het woord professionals doelt Slev op hulpverleners van een groot aantal instellingen. In 2010 is in Nederland de zogeheten ketenaanpak VGV geïmplementeerd; in het geval van VGV is dit een lange keten (zie kader). De GGD speelt bij VGV een rol op het gebied van preventie (jeugdgezondheidszorg), zorg (door onder andere een nazorgspreekuur) en veiligheid (Veilig Thuis bij GGD Amsterdam Amstelland). Bij dit nazorgspreekuur werken gespecialiseerde verpleegkundigen die vrouwen kunnen adviseren.

‘Het idee voor dit onderzoek ontstond toen ik een keer met deze verpleegkundigen sprak’, vertelt Slev. ‘Ik was onder de indruk hoeveel organisaties bij de aanpak van VGV betrokken zijn. Een belangrijke rol is weggelegd voor zogeheten sleutelpersonen, dat zijn vrouwen die een brug vormen tussen migranten en professionals.’
Om de ‘werking’ van deze ketenaanpak te onderzoeken, deden de (actie)onderzoekers onder andere casus- en vragenlijstonderzoek. Ook organiseerden zij focusgroepen, zowel voor professionals als voor vrouwen en mannen uit risicogemeenschappen. Naar de rol van mannen bij VGV is nog nauwelijks onderzoek gedaan.

Je weet niet wie ‘voor’ is en wie ‘tegen’

Zahra Naleie, lid van het projectteam, hielp bij het organiseren van deze focusgroepen voor vrouwen en mannen. Zij is mede-oprichter van de Federatie van Somalische Associaties in Nederland (FSAN), een belangrijke adviseur van de overheid op het gebied van VGV. De focusgroepen waren steeds divers samengesteld, dat wil zeggen met verschillen naar leeftijd, herkomstland en, bij de vrouwen, wel of niet besneden zijn. ‘Hieruit bleek onder andere dat het voor vrouwen uit risicogemeenschappen moeilijk kan zijn om met elkaar over besnijdenis te praten’, licht Naleie toe. ‘Je weet namelijk niet wie ‘voor’ is en wie ‘tegen’. Ook is er angst dat er geroddeld wordt.’

Tegelijkertijd blijkt uit het onderzoek dat (besneden) vrouwen het vaak fijn vinden als een professional dit onderwerp aankaart, vertelt Vina Slev. ‘Uit zichzelf vinden zij het moeilijk om erover te beginnen, dan is het fijn als een hulpverlener dit onderwerp wel benoemt. Een andere reden waarom professionals VGV bespreekbaar moeten maken, is dat besneden vrouwen soms niet beseffen dat hun klachten met VGV te maken kunnen hebben.’

Handelingsverlegenheid bij professionals

Op hun beurt vrezen sommige professionals dat zo’n gesprek de relatie met hun patiënt kan schaden. Toch adviseert Zahra Naleie aan zorgverleners om hier wél zelf over te beginnen. ‘Ik weet dat handelingsverlegenheid een rol speelt, maar ik laat dat woord ‘handelings’ ook wel eens weg. Waaróm zijn professionals verlegen? Het hoort toch bij hun taak om hierover te kunnen praten? In opleidingen en bij- en nascholingen moet meer aandacht worden besteed aan hoe je dit kunt doen.’

Weinig geld voor de inzet van sleutelpersonen

Omgekeerd helpt het natuurlijk ook als mensen uit risicogemeenschappen weten dat (bijvoorbeeld) huisartsen weinig tijd hebben, erkent Naleie. Tijd en geld zijn belangrijke belemmeringen om VGV meer bespreekbaar te maken. Zo kunnen huisartsen in een consult van 10 minuten moeilijk over vrouwenbesnijdenis beginnen en is er vaak weinig tot geen geld om de inzet van sleutelpersonen structureel te vergoeden. Naleie: ‘Wij maken het regelmatig mee dat sleutelpersonen geen reiskosten- en/of vrijwilligersvergoeding krijgen. We horen steeds dat we zo belangrijk zijn, maar in de praktijk is dit vaak lippendienst.’

Aan het eind van het project organiseerden de onderzoekers een slotbijeenkomst waarbij vertegenwoordigers van alle ketenpartners aanwezig waren. Gezamenlijk zijn hier prioriteiten voor verbeteringen benoemd. Kortgezegd zijn dit er 3: structurele borging en erkenning van de inzet van sleutelpersonen, meer kennis over VGV bij alle ketenpartners en VGV meer bespreekbaar maken. Vina Slev: ‘Bij opleidingen en na- en bijscholingen is het goed om deze voor verschillende disciplines tegelijk te organiseren. Zo leer je elkaar op een natuurlijke manier kennen.’

Klein beginnen kan een groot verschil maken

Bij het realiseren van de aanbevelingen denkt Slev dat er al veel winst te behalen is door klein te beginnen. ‘Vaak lijken verbeterprojecten alleen een succes als er iets groots geïmplementeerd wordt. Ik vind dat een misvatting.’
Ze geeft meteen een voorbeeld. Bij een netwerkbijeenkomst in Amsterdam stelde ze laatst voor een sociale kaart VGV voor de wijk te (laten) maken. Een hulpverlener wees er toen op dat zij al eens op de algemene sociale kaart naar VGV gezocht had, maar niets kon vinden. Ook met de zoekfunctie vond ze niets. Slev: ‘Kijk, dacht ik toen, dit lijkt een klein ding, maar als we dit oplossen, kan dat een groot verschil maken.’

‘Mijn man en ik praten nu meer’

Ook een grotere inzet en betrokkenheid van mannen kan volgens Slev en Naleie tot verbeteringen leiden. Dit geldt voor de hele ‘keten’. Naleie: ‘Bij preventie kan het bijvoorbeeld helpen als vaders weten dat VGV wettelijk verboden is. En als een vrouw lichamelijke of psychische klachten heeft, is het belangrijk dat ook mannen weten dat dit door besnijdenis kan komen. Een vrouw vertelde laatst hoe blij ze was dat haar man bij het nazorgspreekuur was. ‘Nu praten wij meer’, zei ze. Ook voor mannen geldt dus een vaker gehoorde uitspraak over VGV: je gaat het pas zien als je het door hebt.’

Tekst: Gonny ten Haaft