Interview met Hugo Tempelman: 'Healing ligt bij de gemeenschap, niet bij de dokter'

Hugo Tempelman kwam begin jaren '90 van de vorige eeuw als jonge arts naar Zuid-Afrika. Hij wilde zich eigenlijk graag bezighouden met de publieke gezondheidszorg. Maar al snel kwam hij erachter dat politiek niet zijn ambitie was. Hij trof een gemeenschap aan van 150.000 mensen waar geen enkele zorgvoorziening was. 'Ik heb met mijn vrouw overlegd: zullen we daar iets aan gaan doen? Ik ben naar de bank gegaan, heb een tweede hypotheek op mijn huis genomen, 60.000 stenen gekocht bij de lokale gemeenschap en een kliniek gebouwd'.
Het was 1994, kort na de overgang van apartheid naar het nieuwe Zuid-Afrika. Tempelman's eerstelijnscentrum werd een belangrijke eerste stap in een ontwikkeling die zou leiden tot de huidige Ndlovu Care Group. Tempelman: 'Ik zag al snel dat healing in de gemeenschap ligt en niet bij de dokter. Je ziet ook dat je eigenlijk met alles wat je doet te laat bent, omdat er zo'n ongelooflijke armoede heerste.'

Het gezondheidscentrum in Elandshoorn in de provincie Limpopo begon net te lopen toen de aantallen hiv-besmettingen in Zuid-Afrika sterk begonnen te stijgen. In Westerse landen waren toen de eerste succesvolle geneesmiddelen beschikbaar gekomen. Maar Tempelman en zijn collega's stonden met lege handen. 'Elke dag overleden er zo vijf of zes mensen in onze wachtkamer aan aids. Dat vreet aan je, dat is verschrikkelijk. En de toenmalige president Mbeki ontkende het probleem. Die beweerde dat je het kon behandelen met olijfolie, knoflook en rode bietjes. Het was om razend van te worden.'

Tempelman zette zijn woede om in actie. Hij stapte naar de Nederlandse Stichting Dioraphte en kreeg geld om een samenhangende aanpak te ontwikkelen. 'Als zo'n groot deel van de bevolking geïnfecteerd is met hiv moet je niet alleen op de patiënt te richten, maar op het geheel. Ik houd ervan om complexiteit op te delen in hanteerbare brokstukjes’, aldus Tempelman. Hij beschrijft een stapsgewijze aanpak, die begint met preventie: voorkomen dat mensen hiv oplopen. De mensen die toch hiv krijgen moeten vroeg worden opgespoord en behandeld. Zo wordt voorkomen dat ze ziek worden. En de mensen bij wie toch ziekte ontstaat moeten adequate zorg krijgen, zodat zij blijven leven. Bij al die mensen die onder behandeling zijn, is het van cruciaal belang dat zij hun medicijnen regelmatig innemen. Anders keert het virus onherroepelijk terug. Tempelman: ‘Dus we hebben een programma opgezet om mensen te motiveren dat zij hun medicijnen blijven innemen. Al die stappen hebben we samen met de lokale gemeenschap gezet.'

Tempelman en zijn groeiende team van lokale hulpverleners ontwikkelden zo een aanpak die aansloot bij de behoeften van de lokale gemeenschap. 'Je kunt wel een voorlichtingsbijeenkomst organiseren, maar als je wilt dat mensen komen, moet je zo ook te eten geven. En als je ze te eten geeft, zorg je dan dat je ook genoeg eten meegeeft voor de mensen thuis. Anders werkt het niet.'
Ndlovu groeide snel. Vele duizenden mensen met hiv kwamen naar het gezondheidscentrum voor behandeling. Het succes van die eerste kliniek leidde tot het verzoek om ook elders zulke centra in te richten. Tempelman en zijn organisatie bouwden een tweede kliniek, en vervolgens nog een aantal. ‘Dat was mogelijk doordat we overal de gemeenschap mobiliseerden om de verantwoordelijkheid op te pakken voor hun eigen zorg. Er mag uiteindelijk niets van mij afhankelijk zijn’, zegt Tempelman. Het opknippen in hanteerbare brokstukken (modules) maakt het eenvoudiger om de aanpak goed te beschrijven en elders toe te passen.
Ndlovu groeide ook 'in de breedte'. Er zijn verscheidene projecten die zich richten op het versterken de gemeenschap, het opvangen van kinderen en gezinnen die getroffen zijn door hiv-aids en op hiv-preventie. Een prachtig voorbeeld is het Ndlovu Youth Choir, ooit ontstaan als project om kinderen en jongeren iets te doen te geven. Het is intussen wereldwijd doorgebroken, heeft in 'America's got talent' tot in de finale meegespeeld en is op 8 mei 2023 te beluisteren in de Melkweg in Amsterdam.

Inmiddels is de behandeling van mensen met hiv of aids voor een belangrijk deel overgenomen door de overheid. Tempelman en zijn team waren inmiddels al bezig met de volgende stap: wetenschappelijk onderzoek. Samen met het Universitair Medisch Centrum Utrecht werd een laboratorium opgezet. De Utrechtse viroloog Dr Anne Wensing herinnert zich hoe ze onder de indruk was van Tempelman's daadkracht: 'We hadden besproken dat het een goed idee zou zijn als er een laboratorium ingericht zou worden in het gezondheidscentrum. De volgende keer dat we elkaar zagen, had Hugo de blauwdrukken voor het laboratorium in zijn tas zitten.'
Het laboratorium van Ndlovu groeide uit tot de spil van het ITREMA project. Dankzij het werk dat hier verzet werd, grotendeels door lokale professionals, kon arts-onderzoeker Lucas Hermans de klinische studie met ruim 500 patiënten succesvol uitvoeren. Toen het snelgroeiende laboratorium zonder manager zat, nam hij deze taak tijdelijk op zich. Ook zag hij dat er belangstelling was voor de wetenschappelijke aspecten. ‘Universiteiten zijn natuurlijk ver weg daar, dus we hebben meetings georganiseerd. Elke donderdagochtend voordat de kliniek open ging, bespraken we wetenschappelijke artikelen. Of we nodigden een gastspreker uit. Voor mij was dat een heel leerzame tijd waarin ik als professional erg gegroeid ben.'
Ook voor Wensing waren de contacten met Zuid-Afrika leerzaam: 'Wij hebben hier in Nederland vaak een mentaliteit dat alles perfect moet zijn. Ik heb daar geleerd dat ik in mijn doelen wat pragmatischer mag zijn. Niet in het onderzoek, daar moet je ook echt je best doen om alles zo goed mogelijk te doen. Maar in wat je wilt, kun je soms wat beter aansluiten bij wat er kan.'