Wat is actieonderzoek?
Actieonderzoek in de praktijk
Interview met actieonderzoeker Rick Kwekkeboom
Vaardigheden in samenwerken
‘Wij noemen actieonderzoek “praktijkgericht onderzoek”. Samen met praktijkmensen onderzoeken we zaken waar zij tegen aanlopen. Wat je in je opleiding hebt geleerd is niet altijd meer actueel. Of het werkt niet in jouw praktijk. Waar loop je nu precies tegenaan? Bereik je je doelgroep en je doelen? Dat onderzoeken we. De kennis die zo ontstaat geven we niet alleen terug aan het veld, maar vertalen we ook naar de opleiding van de aanstaande professionals. Zij gaan straks aan de gang in een nieuwe praktijk waarin netwerken steeds meer centraal staan. Dat vraagt om specifieke vaardigheden in samenwerken, om zo de grenzen tussen de eerste lijn, veiligheid, welzijn, woningbouw et cetera te kunnen oversteken.
Aandacht voor alle facetten
Nog altijd worden professionals sterk disciplinair opgeleid. Terwijl het echte leven bestaat uit verschillende facetten. Vooral ouderen die thuis wonen willen graag aandacht voor al die facetten. Natuurlijk gaat het ook om die steunkousen. Maar belangrijker is dit: hoe houd ik regie, hoe neem ik deel aan de samenleving? Verpleegkundigen spreken een andere taal dan bijvoorbeeld sociaal werkers. Als je dan met de ruggen tegen elkaar gaat staan, is dat niet in het belang van die oudere. In praktijkgericht onderzoek praat je met iedereen, ook met cliënten en mantelzorgers. Wat willen jullie? Wat is er nodig aan zorg en ondersteuning? Wat kunnen we van elkaar leren?
Leren in de praktijk
Ik ben heel enthousiast over de mogelijkheid om leernetwerken te ontwikkelen. Zo kunnen we studenten in de praktijk laten leren. Ervaren hbo’ers coachen de mbo’ers, zoals ze dat in de praktijk ook zullen gaan doen. Met andere partijen samenwerken wordt zo onderdeel van ieders leerproces. Dan kun je straks al samenwerken rond mensen in de wijk, voordat je met een diploma in de hand aan de slag gaat. Docenten kunnen zich niet meer verschansen in de gebouwen van hun opleiding. Dus ook zij gaan met elkaar praten: waar loop jij in de praktijk tegenaan?
Nadenken over wat te doen
Aan projectleiders zou ik dit willen zeggen: stap over je eventuele vooroordelen tegenover onderzoekers heen. Betrek ze bij het samen aftasten waar je tegenaan loopt en wat er nodig is om dat te overwinnen. Mensen uit de praktijk slaan zich vaak op de borst: wij zijn doeners en geen denkers! Maar dat is een valkuil. Een onderzoeker kan jou als doener helpen, juist door samen goed na te denken over wát je moet doen om je doelen te bereiken. Als je iets gaat doen zonder goed te checken of het wel aansluit op de behoeften van degene voor wie het nodig is, dan sla je de plank al bij voorbaat mis.’
De theorie achter actieonderzoek
De 5 kenmerken van actieonderzoek
Actieonderzoek is een benadering van onderzoek en volgt geen vastomlijnde methode. Er zijn allerlei methoden en werkvormen te gebruiken waarmee u (bijvoorbeeld) werkprocessen kunt onderzoeken. Denk hierbij aan workshops, brainstormsessies of storytelling.
Bij actieonderzoek gaan veranderen, leren en kennisontwikkeling hand in hand. Actieonderzoek is participatief, cyclisch en reflexief. Daarbij is er voortdurend aandacht voor de unieke context. Dat zijn de 5 kenmerken van actieonderzoek.
1. Kennis ontwikkelen, leren en veranderen
Veranderen, leren en kennisontwikkeling gaan hand in hand: juist door een integraal netwerk te ontwikkelen, te verduurzamen en tegelijkertijd te onderzoeken ontstaan belangrijke inzichten en lessen.
Elk actieonderzoek begint bij een analyse van de uitdagingen die de leden van een netwerk ervaren. Samen met de mensen uit het netwerk worden leerdoelen, veranderdoelen en kennisdoelen bepaald.
Met actieonderzoek wordt beoogd de zorg in de praktijk van het netwerk te verbeteren en te vernieuwen. Daarmee wordt niet alleen kennis ontwikkeld over de zorgprocessen, maar ook over het proces van netwerkvorming en -ontwikkeling. Bij actieonderzoek gaat het dus om een combinatie van:
- het ontwikkelen van (wetenschappelijke) kennis
- het leerproces van de deelnemers
- het ontwikkelen van een veranderproces of oplossing voor een probleem uit de praktijk
2. Participatief
Actieonderzoek is in 2 opzichten participatief. De onderzoeker doet mee in het netwerk dat wordt onderzocht en de deelnemers uit het netwerk gaan zelf op zoek naar antwoorden op de door hen geformuleerde vragen.
- De actieonderzoeker is geen passieve buitenstaander, maar levert een actieve bijdrage aan de ontwikkeling van het netwerk en de professionele ontwikkeling van de leden. Doordat de actieonderzoeker deelneemt en leert, ontwikkelt hij kennis die hij niet kan verkrijgen als hij meer aan de zijlijn zou staan. Daarnaast brengt de actieonderzoeker tijdens het onderzoek passende en/of noodzakelijke (wetenschappelijke) methoden in die het netwerk verder kunnen helpen.
- De leden van het netwerk ontwikkelen en onderzoeken zelf hun netwerk, bijvoorbeeld door te verkennen hoe succesvolle praktijken breder kunnen worden ingezet of door processen anders in te richten. Onder begeleiding van de actieonderzoeker kunnen de leden van het netwerk zelf interviews afnemen, focusgroepen en/of workshops organiseren, rapportages schrijven of andere methodieken inzetten.
3. Cyclisch
Bij een actieonderzoek doorloopt u steeds een cyclus van planvorming (plannen), ontwikkeling (actie), studie (observeren) en reflectie (reflecteren). Aan het einde van elke cyclus wordt bepaald wat nodig is in de volgende ontwikkelfase van het netwerk. Op dit punt start de volgende cyclus. Een actieonderzoek wordt dus niet volgens een blauwdruk uitgevoerd. Het actieonderzoek krijgt op deze manier stap voor stap vorm en de deelnemers kunnen de inzichten die tijdens en door het onderzoek worden opgedaan al tijdens datzelfde onderzoek omzetten in actie.
4. Aandacht voor context
In een actieonderzoek is veel aandacht voor de unieke context van het netwerk: door goede analyses van het netwerk en van de kennis die al beschikbaar is over integrale samenwerking worden plannen verder ontwikkeld en wordt permanent geleerd.
Integraal samenwerken in een netwerk is niet eenvoudig en er is helaas geen standaard stappenplan wat je kunt doorlopen om succesvol te zijn. Elk netwerk is uniek door een combinatie van culturele, relationele en tijdsgebonden factoren. Dat betekent dat u succesvolle interventies van andere netwerken niet zomaar kunt toepassen binnen uw eigen netwerk. De actieonderzoeker kan u helpen bij het analyseren en duiden van het netwerk. Op basis daarvan kunt u met elkaar bepalen wat dit betekent voor de manier waarop bijvoorbeeld wetenschappelijke kennis en bestaande interventies kunnen worden benut. Daarnaast denkt de actieonderzoeker mee over hoe de unieke ervaringen en opgedane inzichten binnen het netwerk ook van waarde kunnen zijn voor andere netwerken.
5. Reflexief
Actieonderzoek stimuleert mensen in het netwerk om gebeurtenissen en ervaringen te begrijpen, verklaren en te duiden en om te reflecteren op hun eigen handelen.
In een actieonderzoek is reflectie heel belangrijk. Dit gebeurt door continu vragen te stellen als: Waarom gaan de dingen zoals ze gaan? Wat kunnen we leren van successen en dingen die minder goed gaan? Hoe kunnen we leren van de ervaringen van anderen? Waarom vinden we dit goed, fout of problematisch? Zou dit ook anders kunnen?
Reflexiviteit gaat zeker ook over politieke en ethische vragen. Omdat de onderzoeker met zijn onderzoek samen met anderen de praktijk aan het veranderen is, is het belangrijk om voortdurend ethische vragen te stellen, Dit zijn vragen als: waarom betrekken we hem wel en haar niet? En hoe gaan we om met verschillende belangen?
Colofon
Tekst, beeld en eindredactie: programmateam Langdurige Zorg en Ondersteuning (LZO)
ZonMw stimuleert gezondheidsonderzoek en zorginnovatie. ZonMw financiert gezondheidsonderzoek en stimuleert het gebruik van de ontwikkelde kennis - om daarmee de zorg en gezondheid te verbeteren. ZonMw heeft als hoofdopdrachtgevers het ministerie van VWS en NWO.