Een systematische literatuuranalyse van eerder uitgevoerd proefdieronderzoek stelt onderzoekers in staat de kwaliteit en relevantie van hun eigen onderzoek te verbeteren. En dat is niet het enige voordeel. Uit een casestudie van ZonMw naar 8 jaar financiering voor systematic reviews, blijkt dat onderzoekers ook anders zijn gaan kijken naar proefdieronderzoek. En ze zijn zich bewuster geworden van de verantwoording en uitvoering van proefdieronderzoek.
Een systematisch literatuuronderzoek of systematic review geeft onderzoekers een gedegen en volledig overzicht van alle literatuur op het terrein van hun onderwerp. Met die kennis kunnen ze een goede onderbouwde keuze maken voor het diermodel dat ze willen gaan toepassen in hun onderzoek, of dat ze kunnen kiezen voor een proefdiervrij alternatief. Door vooraf beter te inventariseren wat er al gedaan is en wat het beste model is voor het onderzoek, kan de medische wetenschap niet alleen onnodige herhaling van onderzoek voorkomen - ‘research waste’ -maar ook ‘animal waste’, het onnodig gebruik van proefdieren.
Proefdiervrije innovaties en kwaliteit en relevantie van proefdieronderzoek zijn belangrijke speerpunten van het ZonMw onderzoeksprogramma Meer Kennis met Minder Dieren (MKMD). In samenwerking met het expertisecentrum SYRCLE (Systematic Review Centre for Laboratory Experimention, Radboudumc) ondersteunt ZonMw sinds 2012 het gebruik van systematische literatuurstudies voor proefdieronderzoek. In de periode 2012 tot nu zijn met meer dan 1,4 miljoen euro 88 systematisch literatuurstudies gefinancierd en 21 workshops georganiseerd (ruim 385 deelnemers). SYRCLE verzorgde de workshops en ondersteunde de onderzoekers bij de opleiding en uitvoering. Na acht jaar was het tijd om de balans op te maken.
Met de inzichten van de reviews maken onderzoekers andere en betere keuzen voor de opzet van hun onderzoek, de methoden en diermodellen die ze willen gaan gebruiken. Uit literatuuronderzoek blijkt namelijk dat er nog geregeld een verkeerd diermodel (bijvoorbeeld verkeerde stam) voor een onderzoeksvraag wordt gebruikt. De systematic reviews hebben ook invloed op de uitvoering en rapportage van het proefdieronderzoek. Onderzoekers die zo’n literatuuronderzoek uitvoerden, leggen bijvoorbeeld beter de kenmerken van dieren vast, rapporteren beter over de huisvesting, de gekozen behandeling en de rechtvaardiging van de keuze van het diermodel. Hoogwaardige tijdschriften zijn ook steeds meer bereid de reviews te publiceren en ze hebben steeds meer een hoge citatie-index.
Onderzoekers die een systematic review uitvoeren met ondersteuning van SYRCLE kregen ook de kans om hun wetenschappelijke en interpersoonlijke vaardigheden verder te ontwikkelen. Ze keken na afloop vaak kritischer naar de kwaliteit en de ethische implicaties van hun eigen onderzoek en naar het preklinisch onderzoek in het algemeen. Ook collega’s en vakgenoten profiteerden van hun inzichten en kennis, zodat veranderingen in werkwijzen van onderzoeksteams mogelijk werden. In sommige gevallen leidde dit ertoe dat er geen diermodellen meer werden ingezet en was er meer oog voor proefdiervrije innovaties.
De meerwaarde van het uitvoeren van een systematisch literatuuronderzoek werd ook opgemerkt in de bredere onderzoekgemeenschap. Systematic reviews die door het programma MKMD waren gefinancierd hebben andere nationale en internationale onderzoekers aangezet om een systematisch literatuuronderzoek uit te gaan voeren en andere onderzoeksvragen te stellen.
Niet iedereen is overtuigd van het nut van systematic reviews. Er is hier en daar weerstand bij collega's, begeleiders, referenten en tijdschriftredacteuren. De huidige conventies en cultuur in de preklinische wetenschap lijken daarvoor de belangrijkste oorzaak te zijn. Meer voorlichting over het doel en de meerwaarde van deze reviews zou kunnen helpen. Toch zijn de meeste onderzoekers in het algemeen positief over hun literatuuronderzoek, hoewel een groot aantal zich niet had gerealiseerd hoeveel tijd zo'n project zou kosten. De steun die ze ontvingen van ZonMw en SYRCLE was daarom belangrijk.
Uit de casestudie naar 8 jaar financiering voor systematic reviews kunnen hoopvolle conclusies getrokken worden. Systematische literatuuranalyses voor proefdieronderzoek hebben een grote meerwaarde voor proefdieronderzoek en ander onderzoek. Ze dragen bij aan een grotere bewustwording rond betere kwaliteit van de opzet, uitvoering en rapportage van het onderzoek en de noodzaak tot grotere relevantie van onderzoek met proefdieren voor de mens. Onderzoekers die zo’n literatuuranalyse uitvoeren worden zich bewuster van de implicaties van proefdieronderzoek en proefdiervrije innovaties. Dit heeft bovendien een breder effect, naar bijvoorbeeld hun collega’s maar ook de vakgebieden waarin ze werken, zowel nationaal als internationaal.
Om dit succes verder uit te kunnen bouwen doen de betrokken onderzoekers een aantal aanbevelingen. Ze adviseren om ook afgestudeerden en promovendi toe te laten tot de financiering en de begeleiding door SYRCLE en kleine tot grote (met 10.000 of meer papers) systematic reviews mogelijk te maken. Met meer ondersteuning en financiering van ZonMw en SYRCLE zou de beschikbare financiering ook gerichter en efficiënter ingezet kunnen worden. En met meer voorlichting en bekendheid via workshops en in opleidingen kunnen systematic reviews een structureel onderdeel worden van onderzoek met proefdieren. De algemene conclusie is dat de module in de komende jaren voortgezet zou moeten worden met meer en meer diverse financieringsmogelijkheden.