Vrijheid en veiligheid: Uit- en opschalen van methodieken gericht op afbouw van vrijheidsbeperking van mensen met moeilijk verstaanbaar gedrag en matige of ernstige verstandelijke beperkingen

Mensen met matige of ernstige beperkingen laten vaak gedrag zien dat gevaarlijk is voor henzelf en voor andere mensen. Dit ‘moeilijk verstaanbare gedrag’ (MVG) leidt vaak tot residentiële opname met 24-uurs zorg en toezicht. Het leven in deze voorzieningen, vaak in groepen, gaat gepaard met regels, afspraken en beperkte individuele aandacht. Daarbij komt dat als andere pogingen om dit gedrag te voorkomen of beperken hebben gefaald, middelen en maatregelen kunnen worden ingezet om tegen de wil op dat moment van clienten de risico’s van dit gedrag in te dammen. Onvrijwillige zorg perkt niet alleen de vrijheid in, maar vermindert ook de kwaliteit van bestaan, ook al is de oorspronkelijke bedoeling om erger kwaad te voorkomen. Onvrijwilligheid zit soms in grote maar ook vaak in kleine dingen. Soms is het afzondering op een kamer, maar het kan ook een slot op een koelkast zijn of afspraken over bezoek. Vrijheidsbeperkingen en autonomie vormen een belangrijk en actueel thema in de langdurige zorg. Bekende campagnes waren ‘Ban de band’ tot ‘Net zo vrij jij’, ík ben blij want ik ben vrij’, tot ‘Samen op weg naar vrijheid’. Onvrijwillige zorg komt in de hele sector voor. Daarom heeft de nieuwe Wet Zorg en Dwang een brede werking, en zullen alle zorginstellingen voor mensen met beperkingen hun praktijk rondom vrijheid en veiligheid verder moeten ontwikkelen. Hoewel de diverse campagnes veel ideeen, materialen, handreikingen en andere ‘tools’ hebben opgeleverd, is maar naar weinig methodische innovaties onderzoek gedaan. Mede daardoor blijven innovaties lokaal en kleinschalig en is van grootschalige implementatie van effectief gebleken methodische innovaties geen sprake. Dit project wil daar verandering in brengen. In een drietal projecten worden recent ontwikkelde en onderzochte methodische innovaties samen met ervaringsdeskundigen doorontwikkeld en geïmplementeerd. De effecten van implementatie op zelfbepaling en welbevinden van cliënten worden onderzocht door de innovaties op te schalen (binnen instellingen) en ‘uit te schalen’ (tussen instellingen). Implementatie gebeurt vanuit leergemeenschappen. Het project bestudeert deze leergemeenschappen, om zodoende meer te leren over de factoren die succesvolle implementatie in de langdurige zorg kunnen bevorderen of belemmeren. Het project draait om doorontwikkeling, implementatie en effectmeting van de volgende drie methodische innovaties: 1. Wegingskader Onvrijwillige Zorg: Op basis van ervaringsonderzoek naar het cliëntenperspectief op onvrijwillige zorg is een webtool ontwikkeld. Middels beantwoording van vragen stimuleert dit tool het meewegen van het cliëntperspectief op vrijheid in de toepassing van zorg. Citaten uit actieonderzoek bij professionals illustreren het belang van dergelijke reflectie: “Ik probeer eigenlijk mijn eigen waarden en normen gewoon overboord te gooien, en mijn cliënt zo te begeleiden in zijn eigen waarden en normen.” “Ik zou wel meer tijd willen om aan alle cliënten te vragen wat ze nou echt zouden willen. En om dan te testen of daar mogelijkheden voor zijn.” 2. Met Andere Ogen: Deze methodiek is een vorm van participatief actieonderzoek, waarbij professionals samen met wetenschappers onderzoek doen naar de toepassing van onvrijwillig zorg en manieren om vrijheid te vergroten. Gezamenlijke reflectie op bevindingen leidt tot handreikingen en aanbeveling richting collega-professionals en management. Citaten uit actieonderzoek illustreren hoe deze methodiek aanzet tot verandering: “Als mensen nooit proberen, dan weet je ook niet wat kan” “Na een gesprek met een dienstdoende begeleider merkte ik zijn behoefte om te sparren met bijvoorbeeld een aantal mensen van een andere locatie over vrijheidsbeperkende maatregelen.” 3. MultiDisciplinair ExpertiseTeam: Instellingen geven met deze expertiseteams vorm aan systematische aandacht voor het heroverwegen en afbouwen van vrijheidsbeperkende maatregelen. Citaten uit actieonderzoek illustreren de behoefte aan multidisciplinaire ondersteuning aan zorgteams rondom de toepassing van vrijheidsbeperkende maatregelen en de afbouw daarvan: “Soms bleken afspraken 10 jaar terug gemaakt. Cliënten veranderen ook, net zoals wij veranderen!” “Het is soms wel dat als je zo lang binnen een team bent, dan weet je op een gegeven moment ook niet anders meer, dan kun je ook niets anders meer verzinnen.” Het project heeft direct opbrengsten voor duizenden cliënten met MVG bij de deelnemende zorginstellingen en via kennisdeling en opleiding zoveel mogelijk daarbuiten. Succesvolle implementatie zal leiden tot meer vrijheid in hun leven en tot professionals die beter weten wat ze doen en waarom. De kennis over succes- en faalfactoren bij implementatie en de effectiviteit na implementatie worden in samenwerking met Kennisplein gehandicaptensector gedeeld met professionals, opleidingen en andere belanghebbenden via het breed samengestelde Netwerk Samen Kunnen Kiezen.