Zorgprofessionals ondersteunen bij het in gesprek gaan over levensvragen

Verpleegkundigen, verzorgenden en vrijwilligers ondersteunen om zingevingsvragen te signaleren en te bespreken met hun thuiswonende patiënten en cliënten. Dat is het belangrijkste doel van een door ZonMw gefinancierd actieonderzoek in Flevoland en Noord-Holland. Het resultaat is een toolbox met 5 instrumenten die geestelijk verzorgers hierbij kunnen inzetten.

Dankzij de subsidieregeling Geestelijke Verzorging Thuis kunnen mensen ouder dan 50 jaar, én patiënten in de palliatieve fase (inclusief naasten) kosteloos een geestelijk verzorger aan huis krijgen. ‘Nog te weinig mensen zijn daarvan op de hoogte’, zegt Ghislaine Mulder. Ze is projectleider Geestelijke Verzorging Thuis bij Questio, Centrum voor Levensvragen in de regio Noord-Holland Zuid.

‘Wijkverpleegkundigen, thuiszorgmedewerkers en zorgvrijwilligers komen bij onze potentiële cliënten thuis. Zij zijn de aangewezen personen om te signaleren of mensen behoefte hebben aan een geestelijk verzorger. Maar dat gebeurt nog te weinig.’ 

Verpleegkundigen en verzorgenden zijn vooral bezig met praktische zorg. En de werkdruk is hoog. Mulder: ‘Bovendien zijn het doeners, die graag direct met een oplossing komen. Bij zingevingsvragen is vaak geen oplossing. Daardoor blijft de behoefte om te praten over levensvragen vaak verborgen bij thuiswonende 50-plussers.’

Hoe kunnen we zorgverleners en vrijwilligers ondersteunen om te praten over levensvragen, op een manier die aansluit bij hun dagelijkse praktijk? Hoe om te gaan met de onzekerheid en weerstand die sommigen van hen voelen om over zingeving te beginnen? En hoe kunnen we het aanbod van Geestelijke Verzorging Thuis beter op de kaart zetten? Met die vragen benaderden Mulder en haar collega’s van de andere Centra voor Levensvragen in Flevoland en Noord-Holland actieonderzoeker Rianne Hoopman. Hoopman is verbonden aan het Amsterdam Universitair Medisch Centrum.

Bij sommige centra lag al een training op de plank, vertelt Mulder. Maar het niveau liep nogal uiteen. ‘We wilden een uniforme set trainingen ontwikkelen, die iedere geestelijk verzorger kan gebruiken. Zodat niet iedereen opnieuw het wiel hoeft uit te vinden.’

Hoopman startte, in samenspraak met geestelijk verzorgers uit de regio, een onderzoek om deze trainingen te ontwikkelen. Na een evaluatie van de bestaande trainingen, interviewde ze verpleegkundigen en verzorgenden. Hoopman: ‘Behalve tijdgebrek noemden ze vaak ook ongemak als belemmering voor een gesprek over levensvragen: wie ben ik om daarover te beginnen? Mag ik doorvragen over diepere dingen? Het is natuurlijk niet de bedoeling om aan mensen te trekken als ze niet willen. Het gaat erom dat je gevoeligheid ontwikkelt voor vragen die cliënten bezighouden. En voorzichtig verkent of ze daar misschien over door willen praten.’

Veel zorgverleners denken dat het bij levensvragen alleen om heel grote onderwerpen gaat, ontdekte Hoopman. Het geloof, de zin van het leven. Maar een gesprek over levensvragen begint vaker bij ogenschijnlijk kleine, alledaagse gebeurtenissen, zegt ze. Dat je aan iemand bij wie je een wond verzorgt, vraagt: hoe is dat eigenlijk voor u, om de hele dag in een stoel te moeten zitten? Als een cliënt vertelt dat ze haar dochter al een paar weken niet heeft gezien, kun je dat afdoen met: ‘Ach, die komt volgende week vast weer.’ Hoopman: ‘Je kunt ook vragen: ‘Wat betekent uw dochter voor u?’ Zo laat je merken dat je iemand ziet en hoort als mens. En niet alleen als patiënt. Daardoor ontstaat er vertrouwen en durven mensen eerder te vertellen wat hen bezighoudt of dwars zit. Hierdoor kun je ook betere zorg geven.’

Aan de hand van Hoopmans onderzoeksresultaten en aanbevelingen ontwikkelden 2 geestelijk verzorgers uit de regio een nieuwe basismodule 'Levensvragen signaleren voor zorgprofessionals en vrijwilligers'. Deze training -2 dagdelen plus huiswerk- besteedt systematisch aandacht aan de basisvaardigheden die nodig zijn om levensvragen te herkennen en bespreekbaar te maken.

Het ontwikkelen van een goede luisterhouding is een van de belangrijkste vaardigheden, vertelt Hoopman. ‘Niet meteen in de actie schieten is vaak lastig voor mensen in de zorg. Tijdens de training krijgen ze opdracht om 3 minuten onafgebroken naar een ander te luisteren. Ook ervaren ze hoe het is als iemand naar hén luistert. Vaak komen er al binnen 2 minuten tranen. Na afloop vertellen ze wat een verademing het was, dat de ander alleen maar luisterde, zonder met oplossingen te komen.’

Tijdens de training krijgen deelnemers ook concrete handvatten hoe ze een gesprek over levensvragen kunnen afronden. Hoopman: ‘Soms heb je geen tijd om ergens op door te gaan. Je wilt iemand ook niet huilend achterlaten. Dan is het fijn als je hebt geoefend, wat je kunt zeggen. Bijvoorbeeld: ‘Ik zie dat er nog veel speelt. Ik kom volgende week terug, dan kunnen we verder praten, als u dat wilt. Of: ‘Zou u het fijn vinden om hier eens met een geestelijk verzorger over door te praten? Daar kan ik u mee in contact brengen.’

De basistraining is, met kleine aanpassingen, ook geschikt voor zorgvrijwilligers en professionals die in het sociaal domein werkzaam zijn. Daarnaast heeft Hoopman samen met de Centra voor Levensvragen in Flevoland en Noord-Holland 4 andere instrumenten ontwikkeld. Zoals een korte train- de-trainer module voor geestelijk verzorgers die de basistraining willen geven. En de module ‘3 grondhoudingen bij het levensverhaal’, waarin vaardigheden als luisteren worden uitgediept. In de workshop ‘Jezelf presenteren en acquireren met elevator pitchen’ leren geestelijk verzorgers hoe ze hun aanbod kort en bondig onder de aandacht van huisartsen kunnen brengen. Mulder: ‘Vanwege tijdsdruk hebben huisartsen vaak geen ruimte om een training over levensvragen te volgen. Terwijl geestelijk verzorgers soms moeite hebben om zichzelf, zonder uit te wijden, in de schijnwerpers te zetten. Om ook huisartsen te bereiken is het zaak dat ze sneller to the point komen: dit heb ik jou en je patiënten te bieden. En hierin onderscheid ik me van een psycholoog.’

Ook 'Storytelling en geestelijke verzorging' is onderdeel van de toolbox. Hoopman: ‘Storytelling is een beproefde methode om moeilijk bereikbare groepen aan te spreken. Zoals oudere migranten of mensen met dementie. In plaats van individuele gesprekken, kan een geestelijk verzorger ook een groep starten, van deelnemers met een gemeenschappelijk verhaal. Met behulp van technieken uit de theaterwereld worden deelnemers uitgenodigd om hun eigen levensverhaal te vertellen.’ Doordat ze hun eigen verhaal kunnen plaatsen in het grotere verhaal van de groep, ontstaat er vaak samenhang, zegt ze. En rust.

‘Het idee om storytelling te gebruiken kwam gaandeweg het actie-onderzoek langs’, vertelt Mulder. ‘Dat is het leuke van actie-onderzoek: dat niet alles vooraf al is bedacht en vastgetimmerd. In onze regio draaien nu al een paar groepen die hiermee experimenteren.’

Redactie: Ditty Eimers
Eindredactie: ZonMw